Opactwo Cystersów w Kołbaczu
27 z 22.04.1955
Opactwo Cystersów w Kołbaczu – zespół klasztorny pocysterski, XIII-XVI w., w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Stare Czarnowo, we wsi Kołbacz nad Płonią.
Jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyku ceglanego na Pomorzu Zachodnim.
w 1173 roku na zaproszenie Warcisława II Świętoborzyca do Kołbacza przybyli cystersi z Esrum (klasztoru filialnego opactwa Clairvaux), na północy duńskiej wyspy Zelandia. Początkowo zamierzano osadę nazwać Mera Vallis (Czysta Dolina), jednak z nieznanych bliżej powodów pozostano przy starej, słowiańskiej nazwie Kolbatz. Zalążkiem przyszłych wielkich posiadłości ziemskich był rejon Kołbacza, Rekowa, Reptowa, Strugi, Sosnówka (dzisiejsza Płonia i Śmierdnica) oraz Dąbia.
Klasztor kołbacki utworzył trzy filie:
- 1186 w Oliwie
- 1280-94 w Bierzwniku
- 1278(?) w Mironicach
Zespół poklasztorny
Kościół był północnym skrzydłem dawnego klasztoru. Dom Konwersów zamykał wirydarz od zachodu. Dom Opata stał 20 m poza obrysem klasztornego czworoboku.
Dawny kościół Najświętszej Maryi Panny
Budowę świątyni, pierwotnie trójnawowej, rozpoczęto w 1210, jeszcze w stylu późnoromańskim, a ukończono po ponad 130 latach, w 1347 w stylu gotyckim. Fasada zachodnia ujęta dwoma czworokątnymi występami (w większym klatka schodowa), pośrodku wielkie gotyckie okno, obecnie zamurowane, po bokach strzeliste, ostrołukowe blendy, w szczycie okazała misterna „ślepa” rozeta. Nawa główna o pięciu kondygnacjach, z drewnianymi stropami i ostrołukowymi arkadami. Sklepienia gwiaździste, w części pochodzące z 1500 i zrekonstruowane w latach 1851-52. Od 1555 w nawie głównej urządzono spichlerz, w 1720 rozebrano nawy boczne. Wewnątrz nawy widoczne ślady podziału charakterystycznego dla kościołów cysterskich na chóry: mnichów od wschodniej strony i konwersów po zachodniej stronie nawy. Obie części rozdzielało nieistniejące dziś lektorium. Od czasu założenia opactwa aż do likwidacji w XVI w. był jednym z kościołów grzebalnych książąt szczecińskich.
Kościół romański – przęsło prezbiterium (w XIII w. półkoliście zamknięte) i transept z przylegającymi dwoma parami kaplic przyprezbiterialnych oraz dwa przęsła nawy głównej. Ocalałe po pożarze w 1662 kolumny romańskie o bogato rzeźbionych głowicach znajdują się w Muzeum Narodowym w Szczecinie.
Kościół wczesnogotycki – pozostała 6-przęsłowa część korpusu nawowego.
Kościół gotycki – wieloboczna absyda wschodniej części prezbiterium.
Obecnie kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ulokowany w prezbiterium i transepcie. Nawa główna nadal pełni funkcję magazynu. W prezbiterium ołtarz główny, kopia tryptyku wykonana w 1990, oryginał z XV w. znajduje się w bazylice archikatedralnej św. Jakuba w Szczecinie. Na ścianie północnej ambona z XVI w. W ścianie południowej zachowała się nisza na tron opacki oraz dwie płyty nagrobne, ponownie wmurowano nadproże z gryfami.
Przed wejściem do kościoła, w posadzce zachowała się tablica poświęcona pomordowanym misjonarzom w czasie chrztu Pomorzan w 1124, misji św. Ottona z Bambergu.
Dom Konwersów
Wschodnim narożnikiem szczytu północnego przylega do południowego narożnika szczytu zachodniego kościoła opackiego, tworząc jedyną zachowaną część dawnego skrzydła zachodniego.
Dom Konwersów (świeckich braci zakonnych), z lat 1300-40, przebudowany w XVII-XIX w., murowany z cegły, szczyty ryglowe, wysoki parter, dwunawowe piwnice z kolumnami. Powyżej reprezentacyjna sala Trygława ze sklepieniem wspartym na rzędzie czterech filarów. Od strony dziedzińca (wirydarza), na ścianie wschodniej czytelne ślady po sklepieniach krużganku. W latach 70. XX w. odrestaurowany, zaadaptowany na dom kultury.
Dom Opata
Budynek pochodzi z 1. połowy XIV wieku (według najnowszych badań Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie Dom Opata powstał ok. 1350 roku). Posiada dwie kondygnacje i piwnicę. Część zachodnia została przekształcona – dawny portal gotycki, został przebudowany na okna, a główne wejście po dziś dzień znajduje się od strony północnej. Ściana wschodnia została odbudowana w wiązaniu barokowym, prawdopodobnie po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Nadbudowa, podobnie jak w Domu Konwersów konstrukcji ryglowej, wykazuje wpływy zagraniczne (między innymi z Brandenburgii). Po ostatniej konserwacji przeznaczony na bibliotekę.
Źródło: wikipedia.pl
Klasztor w Kołbaczu ufundowany został przez kasztelana szczecińskiego Warcisława II Świętoborzyca z rodu Gryfitów w 1173 r. Pierwsi mnisi przybyli do niego rok później. Konwent kołbacki wywodzi się od duńskiego Esrom - bezpośredniej filii Clairvaux, sam zaś dał początek cystersom w Oliwie (1186 r.), Bierzwniku (1286-94) i Mironicach (1300-1357).
Budowę założenia prowadzono etapami, zaczynając zgodnie ze zwyczajem cysterskim od kościoła klasztornego. Pierwsza, romańska faza obejmowała prace w latach 1210 - 1247 i związana była z warsztatami duńskimi. W stylu romańskim zrealizowano wówczas część wschodnią kościoła z prezbiterium, transeptem i dwoma przęsłami nawy głównej. Kolejne etapy budowy prowadzili majstrowie z Brandenburgii, którzy pomiędzy 2 poł. XIII w. a 1307 r. ukończyli korpus i fasadę świątyni w stylu wczesnogotyckim, a w 1 poł. XIV w. rozbudowali prezbiterium. Kościół został konsekrowany w 1347 r., jednak prace przy zabudowaniach klasztornych trwały do XV w.
Okres największej świetności opactwa przypada na drugą połowę XIV w. W kolejnym stuleciu gospodarka cysterska podupadła, do czego przyczyniły się najazdy husytów i wojsk brandenburskich. Po sekularyzacji klasztoru w 1535 r. dobra zakonne trafiły do księcia szczecińskiego Barnima XI, który zamienił opactwo w rezydencję oraz siedzibę książęcej domeny. Zmiany objęły m.in. budynek kościoła, który podzielono na część sakralną z kaplicą dworską w przestrzeni prezbiterium i transeptu (obecnie kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa) i magazynową w przestrzeni nawy głównej, którą zaadaptowano na spichlerz. Po wojnie trzydziestoletniej, w 1653 r. zniszczony majątek stał się własnością margrabiów brandenburskich. Niedługo potem, uderzenie pioruna w sygnaturkę kościoła wywołało pożar, który zniszczył dachy i strop nad magazynową częścią świątyni. Uszkodzeniu uległy również nawy boczne korpusu i krużganki klasztorne, które nie zostały już odbudowane. Okres od XVIII do XX w. to dla dawnego klasztoru czas systematycznego rozbierania średniowiecznych budowli, z przerwą w poł. XIX w. na prace konserwatorskie zdewastowanego kościoła.
Po II wojnie światowej w majątku urządzono gospodarstwo Państwowych Nieruchomości Ziemskich, przekształcone w 1949 r. w Państwowe Gospodarstwo Rolne, a w 1967 r. w Kombinat Tuczu Trzody Chlewnej i Zootechniczny Zakład Doświadczalny, podległy Instytutowi Zootechniki w Krakowie. W 1968 r. rozpoczęto przekształcenie Kołbacza w tzw. agromiasto, co skutkowało rozbiórką większości istniejącej jeszcze starej zabudowy, na miejscu której wzniesiono m.in. bloki mieszkalne według typowych projektów. Ucierpiał również teren średniowiecznego claustrum, na którym w latach 80. XX w. powstała szkoła podstawowa.
W latach 70. XX w. w Kołbaczu rozpoczęto prace restauratorskie, w wyniku których odbudowano skrzydło konwersów i dom opata, a także przeprowadzono remont gotyckiej owczarni.
Źródło: zabytek.pl
