Park Krakowski im. Marka Grechuty w Krakowie
A-985 z 14.07.1976
Park Krakowski im. Marka Grechuty – park miejski w Krakowie, znajdujący się w Dzielnicy V Krowodrza pomiędzy ulicami Czarnowiejską (na południu), Szymanowskiego (na zachodzie), placem Inwalidów i Królewską (na północy) i aleją Adama Mickiewicza (na wschodzie). Powierzchnia parku wynosi 5,34 ha, według innych źródeł 4,77 ha.
Roślinność
Pierwotny charakter zieleni na terenie obecnego Parku Krakowskiego miał ścisły związek z naturalnymi terenami podmokłymi, przez które przepływały odnogi Młynówki Królewskiej. Charakterystycznymi gatunkami drzew dla takich obszarów są olcha czarna, wiąz szypułkowy i topola biała. Po założeniu parku, kiedy zaczęła się kształtować jego pierwsza, geometryczna kompozycja, sadzono drzewa rzędowo wzdłuż ścieżek - w przeważającej części jesiony i wiązy. Po dziś dzień te rzędy nasadzeń ukazują przebiegi zlikwidowanych lub przekształconych na przestrzeni lat alejek. W II fazie kształtowania się parku jego krajobraz został urozmaicony o krzewy i drzewa egzotyczne, m.in. wiązowiec zachodni, lilak chiński, surmia bignoniowa, sosna wejmutka, jaśminowce, a także wzdłuż Alei Mickiewicza i stawu - topole włoskie. Po wojnie, w latach 50. po uporządkowaniu parku zwiększono w nim liczbę drzew i krzewów. Od tego czasu w kompozycji parkowej dominują rodzime gatunki drzew: lipy, jesiony wyniosłe, klony pospolite, wiązy szypułkowe, topole białe oraz olchy czarne. Jako tło występują grupy brzóz. Wśród składu gatunkowego roślin egzotycznych wyróżnić można tulipanowce amerykańskie, morwy białe, robinie akacjowe i glediczje trójcierniowe. W parku rośnie prawie 30 gatunków i odmian krzewów, m.in. gatunki dereni: biały, jadalny, świdwa. Wśród drzew iglastych na terenie parku występują modrzew europejski, świerk pospolity, świerk kłujący i jodła jednobarwna. Obszar Parku Krakowskiego jest gęsto zadrzewiony i cienisty - brak jest tu rozległych polan. Wzdłuż granic parku rosną żywopłoty.
W ramach remontu parku z lat 2017/2018 wprowadzono do drzewostanu jesiony wąskolistne, klony polne oraz lipy krymskie. W południowo-wschodniej części parku dosadzono kasztanowce. W środkowej i północnej części wprowadzono jabłonie, od strony zachodniej natomiast kaliny wonne. Od strony Alei Trzech Wieszczów utworzono szpaler krzewów z gatunku świdośliwa Lamarcka, uzupełniony o wcześniej istniejące w tym miejscu leszczyny pospolite, żylistki szorstkie, śnieguliczki białe, forsycje pośrednie i jaśminowce wonne. Jako dominanty w strefach porośniętych bylinami posadzono m.in. hortensje. Na obszarze parku stworzono łąki bylinowe zawierające sześć wiodących grup roślin: piwonie, liliowce, tawułki i świecznice, pióropuszniki i żywokosty, marzanki i kalimerisy oraz bodziszki i rdesty. Uzupełniono je roślinami cebulowymi: narcyzami, krokusami, cebulicami, śnieżyczkami i rannikami. W ten sposób zaprojektowane łąki zapewniają kwitnienie od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Poszczególne gatunki roślin kwitnących na łąkach w parku są umieszczone w grupach, w określonych miejscach pod kątem reprezentowania danej grupy barw. W ten sposób od strony Placu Inwalidów wiodącymi roślinami są kwitnące na biało i niebiesko, wzdłuż Alei Mickiewicza te kwitnące w odcieniach bieli i czerwieni, nad stawem od Placu Inwalidów kwitnące na żółto, do strony ulicy Lea kwitnące w odcieniach jasnoniebieskich, natomiast w południowo-wschodniej części parku wiodącymi roślinami będą te kwitnące w odcieniach fioletu. Całości kompozycji roślinnej dopełniają dwa kwietniki na rośliny sezonowe. Blisko połowę powierzchni parku, ok. 2,45 ha stanowią trawniki.
Rzeźby plenerowe
Stała galeria nowoczesnych rzeźb plenerowych jest ważnym elementem kompozycji Parku Krakowskiego. Galeria składa się z dwóch zespołów. Pierwszy był realizowany w latach 70. XX wieku i powstał w rezultacie przedsięwzięcia zatytułowanego „Projekt aranżacji plastycznej Parku Krakowskiego”. Realizacja tego projektu wiąże się z wieloletnimi staraniami, mającymi miejsce na początku lat 70., krakowskich rzeźbiarzy o pracownie twórcze. W październiku 1970 roku w hallu Kina „Kijów” odbyła się wystawa projektów rzeźb plenerowych. Zaprojektowane przez artystów rzeźby, często bez tytułów, charakteryzowały się czystą formą, mającą estetycznie wpisać się w pejzaż i go urozmaicić oraz ozdobić. Projektanci w ramach tego wydarzenia sami wybierali miejsca lokalizacji poszczególnych rzeźb. Miały być one przeciwwagą dla realistycznych lub symbolicznych pomników określonych postaci oraz rzeźb wystawowych, w założeniu będących nośnikami konkretnych treści. Po zaprezentowaniu koncepcji radnym Rady Narodowej Dzielnicy Zwierzyniec została ona przyjęta do realizacji. Plastykom udostępniono materiał (kamień, metal, drewno), a rada wykonała we własnym zakresie betonowe postumenty. Zespół artystów wykonał rzeźby w czynie społecznym i ofiarowano je za pośrednictwem Związku Polskich Artystów Plastyków. Przez ten sam związek twórców, miasto w geście rewanżu i wdzięczności przekazało artystom teren z przeznaczeniem na pracownie dla rzeźbiarzy przy ulicy Emaus na Zwierzyńcu. Pracownie te były już wykańczane i wyposażane na własny koszt przez samych plastyków. Owa kolekcja rzeźb została umieszczona w Parku Krakowskim w 1974 roku. Autorami przekazanych rzeźb byli m.in. Wincenty Kućma, Bogusław Gabryś, Krzysztof Kędzierski, Tadeusz Mazurek, Stanisław Plęskowski i Józef Sękowski. Jedna rzeźba pozostaje nieznanego autorstwa. Nie zachowały się natomiast prace Stefana Borzęckiego, Antoniego Hajdeckiego i Jana Sieka, z powodu zastosowania nietrwałych materiałów przy wykonywaniu rzeźb dla warunków plenerowych – głównie stali spawanej i drewna. Rzeźba Antoniego Hajdeckiego wykonana była ze stali spawanej i usytuowana nad stawem, praca autorstwa Stefana Borzęckiego, również wykonana ze stali spawanej, znajdowała się w centralnej części parku, z kolei autorstwa Jana Sieka była wykonana z drewna rzeźba pt. Ikar.
Drugim zespołem wchodzącym w skład galerii rzeźb plenerowych jest kolekcja rzeźb autorstwa Romana Tarkowskiego. Rzeźbiarz ten 26 kwietnia 1998 roku zaoferował przekazanie miastu Kraków 14 wykonanych z betonu rzeźb. Zgodnie z opisem autora było to pięć rzeźb wykonanych w technice nazwanej przez autora określeniem szkło-beton: Ewa Kolorowa, Nie jestem sama, Ptaki (2 szt.), Ptak duży i Postać z ptakiem. Pięć rzeźb zostało wykonanych z betonu: Postać kobieca kompozycja, Lot, Lot mały i dwie rzeźby zatytułowane jako Ptak. Jedna rzeźba została wykonana w technice betonu patynowanego: Zagrożenie (5 figur). Wymienione zostały także rzeźby pod tytułami: Zafrasowanie, Zamyślenie i Kompozycja. Pismo Romana Tarkowskiego zostało jednocześnie skierowane do Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta Krakowa, do Rady Dzielnicy V i do prezydenta miasta Krakowa Józefa Lassoty. Przedsięwzięcie to poparł Mieczysław Wątorek – artysta malarz, a także sąsiad Tarkowskiego z pobliskiej parkowi ulicy Chopina, ponadto w 1970 roku inicjator organizacji w Parku Krakowskim galerii rzeźby. Wątorek w latach 1993–1994 sprawował mandat radnego Dzielnicy V i był organizatorem Komitetu Opieki nad Parkiem Krakowskim. W związku z tą właśnie działalnością w 1996 roku Tarkowski zwrócił się do niego ze swoją inicjatywą. Koncepcja została zaopiniowana pozytywnie przez Wydział Gospodarki Komunalnej i Konserwacji Zabytków, a także poparta przez prof. Janusza Bogdanowskiego w 1998 roku i Miejskiego Konserwatora Zabytków dra Zbigniewa Beiersdorfa w dniu 9 kwietnia 1999 roku. Wydział Architektury referat ds. reklam i estetyki – plastyk miejski pozytywnie zaopiniował montaż 11 posągów. Po śmierci artysty w 1999 roku umieszczono rzeźby w parku zgodnie z uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 27.01.1999 roku jako „Galerię Rzeźby Romana Tarkowskiego w Parku Krakowskim”. W 2005 roku ustawiono w parku dodatkowo rzeźbę Komedianci, również autorstwa Tarkowskiego.
Większość rzeźb w parku jest wykonanych z betonu, który zdobiono. Beton, przy wykonywaniu rzeźb plenerowych, zwykle zbrojono dla uzyskania stabilności konstrukcji. Część posągów wykonano z kamienia – piaskowca i marmuru a także z metalu – aluminium spawanego. Szczególnie wartymi zaznaczenia są eksperymentalne techniki wykonywania rzeźb, stosowane przez Romana Tarkowskiego. Były to techniki mieszane, m.in. zdobienia betonu przy użyciu patynowania, a także z wykorzystaniem miału szklanego, opiłków i łusek. W ten sposób uzyskanym materiałom, rzeźbiarz nadawał swoje autorskie określenia: szkło-beton, opiłko-beton, łusko-beton patynowany. Przy okazji remontu parku, w latach 2017–2018 rzeźby odrestaurowano przywracając im pierwotną kolorystykę, części z nich zmieniono lokalizację, odnowiono również postumenty.
Źródło: wikipedia.pl
Park został założony poza ówczesnymi granicami Krakowa, na terenie Czarnej Wsi oraz w niewielkim zakresie Nowej Wsi przez Stanisława Rehmana - przedsiębiorcę oraz restauratora, a także w owym czasie radnego miejskiego jako odpowiedź na potrzeby nowego miejsca wypoczynku i rozrywki mieszkańców Krakowa. W 1885 roku Rehman wydzierżawił od wojska z przeznaczeniem na park obszar o powierzchni ok. 7 ha w pasie fortyfikacyjnym u wylotu ulicy Karmelickiej. Park został otwarty w 1887 roku.
Na podstawie studiów historycznych wyodrębnia się cztery fazy rozwoju Parku Krakowskiego;
Faza I
Trwała od 1885 do ok. 1938 roku. Park Krakowski miał wówczas charakter zapewniającego mieszkańcom rozrywki ogrodu ludowego (tzw. „foksal”), powstałego na wzór wiedeńskich. Dominowała kompozycja geometryczna, w której w północnej części parku zlokalizowano centralny ośmiokątny plac i obiekty rozrywkowe m.in. restaurację, kawiarnię, cukiernię, pawilony muzyczne, huśtawki, kręgielnię, pływalnię, kapliczkę a także zimową ślizgawkę i Teatr Letni. Ów teatr, znany również pod nazwą Rozmaitości lub Ludowy, zlokalizowany przy głównym wejściu od strony ulicy Karmelickiej został uruchomiony w 1893 roku. To właśnie na tej scenie dnia 23 lipca 1898 roku odbyła się prapremiera wodewilu Konstantego Krumłowskiego pt. „Królowa przedmieścia”. Początkowo był niewielkim drewnianym budynkiem z małą sceną, rozbudowywanym jednak stopniowo w latach 1896, 1902, 1905 i 1907. W 1914 roku widownia była w stanie pomieścić już 634 widzów na miejscach siedzących i ok. 120 na miejscach stojących. Dyrektorem teatru w tamtych czasach był Edmund Rygier. W sierpniu tego samego roku, teatr został przeniesiony na ulicę Rajską. Pomieszczenie zajmowane przez Teatr Letni było później używane przez operetkę. Kompozycja środkowej części zawierała mniej obiektów budowlanych, a funkcję bardziej spacerową zawartą w siedmiu równoległych ścieżkach poprzecinanych poprzecznymi. W tej części znajdował się prostokątny staw. W południowej części parku, przy dzisiejszej ulicy Czarnowiejskiej znajdował się budynek rogatki Czarnowiejskiej oraz zabudowania gospodarcze i ogrody warzywne. W zachodniej części, od strony obecnej ulicy Szymanowskiego usytuowano obszar przeznaczony do ćwiczeń fizycznych, na którym w 1905 roku urządzono niewielki zwierzyniec, będący własnością Antoniego Musiołka. Na otoczonym parkanem terenie pokazywano m.in. lamy, niedźwiedzie, wilki, pumę, lamparta, borsuki, lisy, sarny, jelenie, bizona i jeżozwierze, a także ptaki w klatkach jak orły, ary, puchacze, kakadu, bażanty, gołębie i kury. Menażeria w tym kształcie istniała do 1914 roku. Później na tym obszarze usytuowane zostały ujeżdżalnia i korty tenisowe.
Od północnej strony park przylegał do Bastionu II „Nowowiejskiego”, od wschodu do wału fortecznego na którym niedługo po założeniu parku ułożono tory Kolei Cyrkumwalacyjnej, od zachodu z kolei do odnogi Młynówki Królewskiej, której wody zasilały staw w parku. W 1886 roku uruchomiona została druga linia tramwaju konnego na trasie Rynek Główny-ulica Szewska-Park Krakowski, co przełożyło się na większe grono odwiedzających park mieszkańców Krakowa. 16 maja 1901 roku linia została włączona do trakcji elektrycznej.
W 1906 roku Park Krakowski, w wyniku wykupienia przez gminę od wojska terenów starych pasów fortyfikacyjnych stał się własnością miasta. W 1909 roku w ramach realizacji Planu regulacyjnego Wielkiego Krakowa przyłączono w granice miasta Czarną Wieś, na terenie której znajdował się Park Krakowski. W 1910 roku rozstrzygnięto konkurs urbanistyczny w ramach którego zgłaszane były różne koncepcje zagospodarowania przestrzennego dla Parku Krakowskiego i rejonu nowo przyłączonej do miasta Czarnej Wsi i Nowej Wsi oraz późniejszych Alei Trzech Wieszczów. Wśród nadesłanych prac pojawiały się propozycje realizacji gmachu Teatru Ludowego na Placu Inwalidów w sąsiedztwie parku, propozycja Jana Rakowicza, autora II nagrody w konkursie zakładała przekształcenie Parku Krakowskiego na wielki ogród zoologiczny, a także koncepcja laureata III nagrody, Stanisława Golińskiego, która przewidywała przekształcenie parku na Ogród Wyspiańskiego z pomnikiem poety. Pojawiały się także propozycje przedłużenia ulicy Kochanowskiego w kierunku Czarnej Wsi wraz z przecięciem nią parku. W 1911 roku zlikwidowano Kolej Cyrkumwalacyjną i na jej miejscu zaczęto wytyczać Aleje Trzech Wieszczów. Od lat 20. XX wieku, aż do końca lat 30. sukcesywnie trwa zabudowa modernistycznymi kamienicami ulic graniczących z parkiem - Szymanowskiego, Lea, Placu Inwalidów i dogęszczanie zabudowy Alei Mickiewicza. W latach 20. pojawił się również niezrealizowany plan całkowitego zabudowania Parku Krakowskiego budynkami administracyjnymi, mieszkalnymi i użyteczności publicznej. Z dawnego układu zachowane miałyby być jedynie pływalnia i staw. W latach 30. w związku z rozbudową i regulacją miasta, park zmniejszył swoje rozmiary z pierwotnych 7 ha o ok. 2 ha. W okresie międzywojennym park wciąż pełnił funkcję wyłącznie sportowo-rozrywkową, w związku z tym prezentował w swojej kompozycji mniej ozdobnych roślin oraz krzewów czy bylin.
Faza II
Trwała od ok. 1938 do ok. 1950 roku. W związku z zabudową dzielnicy w okresie międzywojennym nowymi, modernistycznymi budynkami mieszkalnymi, o jak na owe czasy wysokim standardzie, dotychczasowa rozrywkowo-ludowa funkcja parku przestała być dla niego adekwatna. Pomimo tego, że pierwsze próby zmiany charakteru parku były już czynione od 1910 roku w ramach regulacji dzielnicy, dopiero w latach 1937/1938 w programie inwestycyjnym miasta Krakowa została wygospodarowana kwota 130 000 zł według kosztorysu Zarządu Ogrodów na przebudowę Parku Krakowskiego. W tym też okresie powstał projekt sporządzony przez Wydział Budownictwa Urzędu Zabudowy Miasta, który zakładał całkowitą zmianę kompozycji i funkcji parku. Kompozycja miała zostać zmieniona z geometrycznej na bardziej swobodną, a funkcja z rozrywkowej na spacerowo-wypoczynkową. Wcześniejsze, proste alejki zastąpiły nowe, krzywoliniowe, prowadzone czasem w oparciu o te wcześniejsze. W parku usunięte zostały wszystkie budynki włącznie z pływalnią. Pozostawione zostały jedynie stróżówka, transformator oraz staw, który jednak miał ulec przebudowie i powiększeniu. Zaprojektowano na stawie dwie wyspy: „gruszkowatą”, podłużną obsadzoną drzewami i kolistą z mostkiem i altaną. Owa kolista wyspa została umiejscowiona w projekcie dokładnie w miejscu kolistego trawnika z basenem z I fazy, więc była to w pewnym zakresie rzecz, która łączyła ze sobą te dwa układy. Zaprojektowano również w północnej części parku, naprzeciw wejścia głównego budynek kawiarni, którego podobnie jak i całości projektowego założenia stawu nigdy nie zrealizowano.
Prace budowlane trwały od 1938 roku do 1939, kiedy to przerwała je wojna. W czasach II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej pewnych przekształceń w parku dokonali również Niemcy, ale z powodu zaistniałej sytuacji, oryginalnego projektu zagospodarowania parku z 1938 roku nigdy w pełni nie zrealizowano. Od dnia 20 czerwca 1942 roku Park Krakowski zaczął być przejmowany na wyłączne użytkowanie przez Niemców.
Faza III
Trwała od ok. 1950 do 2017 roku. Po II wojnie światowej w związku z uprzednią zmianą charakteru dzielnicy i dalszą rozbudową miasta, park, który jeszcze pół wieku wcześniej znajdował się poza miastem, znalazł się w jego centrum. W okresie powojennym Park Krakowski zyskał jeszcze jedną funkcję - przelotową. Terenu, który duża liczba osób pokonywała tranzytem m.in. od strony węzła przesiadkowego przy Placu Inwalidów na obiekty Akademii Górniczo-Hutniczej. W związku z tym park posiadał aż 12 wejść, z których większość powstała już po wojnie. Kompozycja przestrzenna i układ ścieżek pozostały prawie takie same jak w fazie II. Główne zmiany dokonane w parku w latach 50. wiążą się z przebudową stawu, na którym pojawiła się wyspa oraz fontanna oraz został on otoczony murkiem. Urządzono także elementy do zabaw dziecięcych oraz uzupełniono nasadzenia. W 1965 roku krakowska Spółdzielnia Pracy „Granit” w czynie spółdzielczym zrealizowała nowe schody w parku. W 1974 roku umieszczono w parku grupę rzeźb współczesnych wykonanych z metalu, kamienia oraz betonu. Nadały one Parkowi Krakowskiemu w pewien sposób formę plenerowej galerii sztuki. 14 lipca 1976 roku park wpisany został do rejestru zabytków. W latach 80. i 90. XX wieku pojawiły się nowe koncepcje na formę parku w tym projekt trasy rowerowej między Bulwarami wiślanymi, a osiedlem Krowodrza Górka, która miała przebiegać przez jego teren.
W 1994 roku opracowano koncepcję projektową na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytków, która zawierała zintegrowanie Parku Krakowskiego z Placem Inwalidów, czyli dawną jego integralną częścią oraz uporządkowanie zieleni poprzez usunięcie samosiewów oraz drzew starych i chorych czy zbyt gęstych nasadzeń. Kompozycja miała pozostać w większości jako swobodna, z elementami kompozycji geometrycznej jedynie w okolicach placu zabaw. W kontekście komunikacji koncepcja zakładała redukcję ilości nowych wejść do parku od strony ulicy Szymanowskiego. W oparciu o koncepcję zagospodarowania parku z 1994 roku powstały następne w 2004 i 2011 roku. Zakładały one oprócz proponowanego również wcześniej zwiększenia udziału roślin bylinowych i okrywowych w kompozycji parku także ograniczenie ilości funkcji pełnionych przez park. W 2008 odnowiono staw oraz wyspę na nim i zainstalowano nowy wodotrysk.
Faza IV
Trwa od 2017 roku. Kontynuacją wcześniejszych, długoletnich prac projektowych nad nową formą Parku Krakowskiego jest projekt rewitalizacji z lat 2016-2018. W jego zakresie znalazły się wszystkie zagadnienia związane z infrastrukturą parkową jak alejki, mała architektura, inwentaryzacja zieleni i konserwacja rzeźb. Na podstawie tego projektu w 2017 roku ruszył generalny remont parku. W trakcie trwania remontu, wydane zostało Zarządzenie Nr 1097/2018 Prezydenta Miasta Krakowa z dnia 30.04.2018 roku w sprawie przyjęcia i przekazania pod obrady Rady Miasta Krakowa projektu uchwały Rady Miasta Krakowa w sprawie nadania Parkowi Krakowskiemu imienia Marka Grechuty a także przyjęcia regulaminu parku oraz określenia jego granic. Oficjalne otwarcie parku po renowacji miało miejsce 2 czerwca 2018 roku, podczas specjalnie zorganizowanego pikniku z obszerną ofertą warsztatowo-edukacyjną. Uroczystego otwarcia dokonał prezydent Krakowa Jacek Majchrowski.
Po remoncie Park Krakowski prezentuje się w zupełnie innej postaci, jako miejsce ekspozycji dziewiętnastu odnowionych rzeźb na tle gładkich powierzchni trawników. Wzbogacił się o łąki, złożone z wielu gatunków roślin bylinowych i barwnych kobierców kwiatowych, które ubogacają kolorystycznie dotychczas głównie zielony i monotonny krajobraz. Ścieżki zostały wyposażone w nowe nawierzchnie - głównie szutrowe, jedynie na główniej i najbardziej uczęszczanej alei od wejścia głównego przy Placu Inwalidów w stronę ulicy Czarnowiejskiej została ułożona nawierzchnia asfaltowa. Zainstalowano nowe ledowe latarnie. Pojawiła się nowa mała architektura jak ławki, kosze na śmieci, stojaki rowerowe, stoły szachowe i piknikowe, stoły do ping-ponga, a także karmniki i budki lęgowe. Zmodernizowano także znajdujący się w zachodniej części parku, od strony ulicy Szymanowskiego plac zabaw. Pojawiły się gabinet grabowy z czytelnią i biblioteczką do wymiany książek i miejsce do gry w bule. Odnowiony staw z fontanną zmienił kolor misy z niebieskiego na szary. Ku większej dostępności parku dla osób niepełnosprawnych od strony Placu Inwalidów zbudowano rampy. Park ma wydzieloną strefę dla palaczy. Remont kosztował ponad 6 mln złotych.
Źródło: wikipedia.pl
