Zamek Gryf

Ruiny zamku na wysokiej górze bazaltowej (460 m n.p.m.). Był tu gród wzmiankowany w r. 1242, a na przełomie XIII i XIV w. wzniesiono zamek książęcy na planie nieregularnym, bezwieżowy, otoczony murami z bazaltu. W 1399 r. przeszedł w ręce prywatne. Byl rozbudowywany w XVI, XVII i XVIII w., opuszczony w końcu XVIII w.

{multithumb thumb_width=600 thumb_height=384}

Rys. 2.  Ruiny zamku Gryf w 1 połowie XIX w. ?Borussia" 1836.

Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974



Zamek Gryf (niem. Burg Greiffenstein) ? ruiny średniowiecznego zamku na Dolnym Śląsku, położone na bazaltowym wzgórzu (448 m n.p.m.) w pobliżu wsi Proszówka, pomiędzy miastami Mirsk (2 km) i Gryfów Śląski (6 km).

Na stojącym samotnie wzniesieniu funkcjonował prawdopodobnie w wiekach średnich gród Bobrzan. Zamek, wzniesiony tu w XIII w., zapewne na polecenie któregoś z książąt śląskich, był elementem systemu obrony regionu rozciągniętego wzdłuż rzeki Kwisy, na której przebiegała granica Śląska z Łużycami.

Nazwa zamku pochodzi z języka niemieckiego (Greiffenstein ? ?gryfi kamień") i wywodzi się prawdopodobnie od nazwy osobowej lub herbu Greif (?gryf"). Ten motyw nazewniczy kilkakrotnie występuje w rejonie podsudeckim (Greif ? dziś Ułanów, Greiffenthal ? Gierczyn Górny), gęsto zasiedlonym przez ludność niemiecką w XIII i XIV w. Od nazwy tej wzięło też swoje pochodzenie lokowane w pierwszej połowie XIII w. pobliskie miasto Greiffenberg (dziś Gryfów Śląski). Prawdopodobnie w tym okresie założona została również rozciągająca się u stóp zamku wieś, zwana pierwotnie Neuendorf (?nowa wieś"), a później dla łatwiejszej identyfikacji Gräflich Neundorf (?nowa wieś hrabiowska"); po włączeniu do Polski w 1945 r. otrzymała ona nazwę Proszówka.

Pierwotna budowla obronna obejmowała swoim zasięgiem dzisiejszy zamek górny. Zbudowana została na nieregularnym planie, prawdopodobnie bez wieży, z dostępnej lokalnie, ciemnej skały bazaltowej.

Miejsce, w którym stoi zamek, stało się częścią wydzielonego w 1248 r. wskutek podziałów dynastycznych księstwa legnickiego, by około r. 1278 wejść w skład nowo powstałego księstwa jaworskiego, zwanego póżniej świdnicko-jaworskim. W 1354 r. zamek otrzymał jako zastaw rycerz Seyfried von Raussendorf. Po bezpotomnej śmierci ostatniego księcia świdnicko-jaworskiego, Bolka II, w 1368 r. zamek przeszedł wraz z całym księstwem, zgodnie z umową zawartą w 1350 r. między Bolkiem a cesarzem Rzeszy i królem Czech Karolem IV, w ręce króla Czech. Wdowa po Bolku II, Agnieszka Habsburżanka, zachowała jednak władzę nad księstwem w ramach tzw. oprawy wdowiej aż do swojej śmierci w 1392 roku.

Król Czech Wacław IV, syn Karola i Anny Świdnickiej, początkowo zastawił, a po dwóch latach sprzedał zamek czeskiemu staroście Beneszowi z Choustníka. Osadzany przez Benesza burgrabia Wolf von Romke czerpał jednak zyski z rabunku kupców, prowadzących handel między miastami śląskimi. W 1399 r. von Romke został schwytany przez oddziały miasta Gryfowa, a następnie ścięty na zamku.

W 1400 r. Benesz zastawił więc zamek rycerzowi Gotsche II Schoffowi, do którego należał już zamek Chojnik. Schoffowie, lepiej znani pod późniejszym nazwiskiem Schaffgotsch, mieli stać się w przyszłości jednym z najpotężniejszych śląskich rodów szlacheckich. Rok przed swoją śmiercią w 1420 r. Gotsche zakupił dobra Gryf wraz z miastami Gryfów i Mirsk, tworząc podwaliny pod przyszły, wielki majątek swojego rodu na przedpolu Gór Izerskich i Karkonoszy. Zamek Gryf stał się ich główną siedzibą. W owym okresie Schaffgotschowie starali się czerpać dochody z opodatkowywania przechodzącego przez te tereny handlu, w wyniku czego w latach 1425-26 Gotsche III musiał prowadzić z zamku Gryf zażarte walki z miastem Zgorzelec.

Po połączeniu dóbr Gryf i Chojnik przez siostrzeńca Gotsche III, Ulricha I von Schaffgotsch w r. 1511, nastąpiła poważna rozbudowa zamku, prowadzona po śmierci Ulricha przez Hansa von Schaffgotsch. Dostawiono od wschodu 3-kondygnacyjną wieżę mieszkalną, zwieńczoną od zachodu dwoma szczytami. Zbudowano także zamek średni i wzbogacono obiekt o liczne, renesansowe elementy dekoracyjne. Hans, zmarły w 1584 r., poślubił w 1551 r. Magdalenę von Zedlitz, która jako wiano wniosła do posiadłości rodu majątek Podgórzyn. Hans Ulrich II von Schaffgotsch, urodzony na zamku w 1595 r., powiększył swoje posiadłości o dobra Żmigród, Stara Kamienica, Doboszowice, Prusice i Kowary.

Rozwój Śląska zahamowała dramatycznie wojna trzydziestoletnia, tworząc głębokie podziały między katolikami i protestantami, jednocześnie wystawiając kraj na rabunkowe przemarsze obcych wojsk i represje cesarskie. W 1635 r. Hans Ulrich II von Schaffgotsch, protestant w służbie cesarskiej, skazany został na karę śmierci za rzekome spiskowanie z Albrechtem von Wallensteinem; wyrok wykonano przez ścięcie w Ratyzbonie. Jego potomkowie otrzymali jednak z powrotem zarekwirowane początkowo włości ? za wyjątkiem żmigrodzkiego państwa stanowego. W 1639 r. wojska szwedzkie bez powodzenia oblegały zamek, tracąc 139 ludzi. Jednak w r. 1645, mimo rozpaczliwej, czterodniowej obrony, prowadzonej przez Leopolda von Schaffgotscha, zdobyły obiekt, który pod okupacją wojskową pozostał aż do 1650 r.

Dopiero w tym okresie wzniesiony został obszerny zamek dolny, zawierający m.in. spory dziedziniec, być może o funkcjach gospodarczych oraz bramę wjazdową z obmurowanym przejazdem. Wskutek rozwoju techniki wojskowej obronne zamki traciły jednak powoli swoje znaczenie militarne, zaś szlachta przenosiła się do nowych, znacznie wygodniejszych obiektów o charakterze pałacowo-dworskim. Ród Schaffgotschów zamieszkał początkowo na zamku Chojnik, a w 1675 r. jego siedzibą stał się ostatecznie pałac w Cieplicach.

W latach 1740-1741 niemal cały Śląsk zdobyły Prusy, choć Austria kilkakrotnie próbowała odzyskać zbrojnie utraconą prowincję. W 1745 r. zamek na krótko zajęli huzarzy austriaccy. W następstwie wojska pruskie umocniły jego fortyfikacje i otoczyły palisadą. Wskutek częstych wojen z Austrią obsada obiektu dochodziła nawet do 800 żołnierzy i 18 dział. Bywali tu znaczący dowódcy, jak pruski książę Henryk, generał Heinrich August de la Motte-Fouqué, książę Karol Lotaryński, Ernst Laudon i książę Esterházy. Po raz ostatni sprawność bojową budowla uzyskała na czas wojny sukcesyjnej bawarskiej (1778-79).

Johann Nepomuk von Schaffgotsch, który w 1784 r. rozpoczął odbudowę spalonego w 1777 r. dworu w Cieplicach, wzniósł w 1798 r. nieopodal zamku Gryf letni dwór wg projektu Franza Antona Fliegla, służący przede wszystkim jako ośrodek zarządu miejscowych dóbr. Jednocześnie zlecił on rozbiórkę większości zamku i użycie pozyskanego w ten sposób materiału na budowę folwarku. Wtedy też do nowszej, wygodniejszej siedziby przy drodze przeniósł się funkcjonujący w zamku urząd podatkowy. Po raz ostatni odprawiono wówczas także nabożeństwo w zamkowej kaplicy. Wskutek częściowej rozbiórki zniszczone zostały w dużym stopniu najcenniejsze elementy architektoniczne zamku, zaś pozostałe jego fragmenty wystawione zostały na naturalne procesy niszczenia.

Zamek pozostawał w posiadaniu rodu von Schaffgotsch do 1945 r., kiedy to Dolny Śląsk włączono do Polski. Dotychczasowi mieszkańcy zostali wywłaszczeni i wysiedleni, zaś na ich miejsce zaczęli napływać Polacy, m.in. wysiedleni z ziem włączonych do Związku Radzieckiego. Folwark pod zamkiem został upaństwowiony. Sprywatyzowano go ponownie po 1989 r.

Mimo zniszczenia większej części budowli zachowane ruiny nadal są świadectwem jego imponujących rozmiarów. Do zamku wchodzi się przez XVII-wieczną bramę, mijając później ruiny budynku kancelarii z 1654 roku. Wyżej znajdują się pozostałości części średniej z elementami starszej bramy i niewysokimi, dość zniszczonymi murami. Najlepiej zachowała się najstarsza część górna, której zwiedzanie urozmaicają liczne korytarze.

Na pobliskim wzgórzu (Góra Straceń, Krucza Góra) zachowała się niewielka kaplica wotywna, ufundowana przez Leopolda von Schaffgotscha w 1666 r. (niem. Leopoldskapelle). Późnobarokowy dwór poniżej zamku został w latach powojennych zdewastowany i opuszczony, prywatny inwestor podniósł go jednak z ruiny w okresie 2008-10.

Przed 1945 r. działało we Wrocławiu katolickie stowarzyszenie studenckie KDStV Greiffenstein, które obecnie kontynuuje działalność we Frankfurcie nad Menem.

Źródło: zamekgryf.eu

• Guerquin. Zamki śląskie. ? J. Bachmiński. Gryfów. Gryf. Lubomierz. Wrocław 1964
• Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974