Dwór w Rzekach Wielkich
606-X-56 z 30.06.1954; 239/67 z 27.12.1967
Pierwsza wzmianka o miejscowości Rzeki pochodzi z 1398 r., natomiast dwór z folwarkiem w Rzekach Wielkich istniał co najmniej od początków XVI wieku, kiedy to właścicielami tutejszych dóbr byli Rzeccy. Obecna budowla powstała w czasach, gdy miejscowość należała do Komornickich herbu Nałęcz. W drugiej połowie XVIII wieku do Rzek przeniosło się czterech braci z tego rodu: Urban, Michał, Jan i Aleksander. Jan Komornicki, który w 1778 r. spłacił udziały braci, stał się jedynym właścicielem tutejszego majątku. W latach 1778-91 właśnie on wzniósł obecny dwór, który został gruntownie przebudowany około roku 1810. W 1856 roku Komorniccy sprzedali tutejszy majątek Franciszkowi Salezemu Chrzanowskiemu, który zapisał się w historii jako dobry gospodarz i patriota. W roku 1863 wspierał czynnie powstanie styczniowe, a także służył opieką miejscowemu chłopstwu. W początkach XX w. spadkobiercami dworu stali się Szwajcerowie i Łąccy. W 1923 roku nabyty został z kolei przez Aleksandra Chrzanowskiego, kombatanta wojny polsko-bolszewickiej w 1920, będącego zresztą krewnym poprzednich właścicieli o tym nazwisku. W latach międzywojennych majątek podupadał głównie wskutek zniszczeń, których doznał podczas I wojny światowej. Gospodarowaniu nie sprzyjały także lata tzw. wielkiego kryzysu. Gdy wybuchła II wojna, Chrzanowski, który cudem uniknął śmierci z rąk Niemców, był nękany przez nich rekwizycjami. Dwór został też obrabowany przez miejscowych, należących do działającej na rzecz Związku Radzieckiego Polskiej Partii Robotniczej, dla której gospodarz majątku był „wrogiem klasowym”. Po wkroczeniu wojsk sowieckich i zainstalowaniu w Polsce stalinowskiego rządu Aleksander Chrzanowski musiał opuścić Rzeki. W sędziwym wieku zmarł w 1991 roku w Warszawie. Drewniano-murowany dwór jest dziś siedzibą szkoły i przedszkola.
Źródło: slaskie.travel
Teren, na którym leży wieś Rzeki zasiedlony był we wczesnym średniowieczu. Prowadzone prace archeologiczne na tych terenach potwierdzają istnienie osad już od początku X w. Początkowo Rzeki stanowiły własność książęcą, a od XIV w. stały się już własnością prywatną. Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1398 r. Na przestrzeni dziejów, Rzeki miały wielu właścicieli.
Historia zespołu dworskiego w Rzekach rozpoczęła się w XVIII w. za życia Jana Komornickiego, herbu Nałęcz, który w 1778 r. stał się właścicielem tutejszych dóbr. Pełnił on wówczas urząd pisarza grodzkiego piotrkowskiego, od 1779 r. był podwojewodzim oraz regentem grodzkim, piotrkowskim. W latach 1778–1791 wybudował on dwór w Rzekach, który następnie odziedziczył jego syn Jan Władysław Komornicki, późniejszy wójt gminy Rzeki. W 1856 r. sprzedał on majątek w Rzekach Franciszkowi Salezemu Chrzanowskiemu herbu Suchekomnaty. Chrzanowski był dobrym gospodarzem i patriotą. Czynnie wspierał powstanie styczniowe. Po jego upadku w 1864 r. i związanej z tym reformie uwłaszczeniowej chłopów, włościanie z Rzek uzyskali znaczne obszary gruntu użytkowanego przez dwór. Po sprzedaży części ziemi i łąk prywatnym użytkownikom oraz ziemi pod budowę fabryki tektury, dwór posiadał ok. 240 ha użytków rolnych i łąk. Po śmierci rodziców i po spłacie sióstr właścicielką Rzek została córka Stefania z Chrzanowskich Szwejcerowa. Jej mąż Bronisław Szwejcer był właścicielem dóbr w Wancerzowie. Małżeństwo to było bezdzietne, adoptowało więc krewniaczkę Helenę Kaulbersz, która poślubiła Karola Łąckiego, dziedzica posiadłości w Koninie koło Rudnik. Stefania Szwajecerowa z Chrzanowskich zmarła 4 kwietnia 1909 r. w wieku 58 lat, jej mąż Bronisław Szwejcer zmarł 1 października 1921 r. mając 82 lata. Wszyscy spoczywają w rodzinnym grobowcu na cmentarzu parafialnym w Kłomnicach.
Po śmierci Szwejcerów dobra Rzeki i Wancerzów przeszły na mocy testamentu ich wychowanicy Helenie Łąckiej, która stała się posiadaczką olbrzymiej fortuny, skupiającej ponad 900 ha użytków. H. Łącka do końca swoich dni, czyli do 1943 r., mieszkała w Wancerzowie. Majątek w Koninie wydzierżawiła małżeństwu Chojnackich, a dobra w Rzekach wynoszące 240 ha sprzedała w 1923 r. Aleksandrowi Chrzanowskiemu. Dwór, zniszczony I wojną światową, wymagał wiele pracy i nakładów finansowych. Pomimo, iż Chrzanowski miał wszelkie predyspozycje do prowadzenia majątku ziemskiego (był absolwentem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego), kryzys zmusił go do sprzedaży części ziemi i wprowadzenia specjalizacji w zakresie bydła mlecznego.
Powolny rozwój Rzek przerwał wybuch II wojny światowej. Okres okupacji niemieckiej spędzony w Rzekach, we własnym domu, był dla A. Chrzanowskiego trudny i niebezpieczny. Okupant niemiecki nakładał wielkie kontyngenty na produkty rolne, brak środków do produkcji rolniczej, trudności w zakupie narzędzi powodowało gwałtowny upadek gospodarstwa. W ciągu 1943 r. zostały bezpowrotnie zrabowane z dworu dwie pamiątki rodzinne, stajnia, obora i chlewnia były systematycznie ogołacane ze zwierząt przez różne formacje wojskowe. Wreszcie w styczniu 1945 r. Armia Czerwona wyzwoliła Rzeki spod okupacji niemieckiej. Wczesną wiosną 1945 r. Aleksander Chrzanowski opuścił dwór wraz z rodziną.
Dzisiaj z dawnego zespołu dworskiego pozostał jedynie dwór, który służy obecnie miejscowym dzieciom jako szkoła podstawowa.
Źrodłó: pek.fiiz.pl
