Zamek biskupi w Siewierzu

Najstarsze wzmianki o Siewierzu pochodzą z początku XII w. Mówią one o osadzie Seuor położonej wokół romańskiego kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. W 1179 r. Siewierz - stanowiący dotąd część dzielnicy krakowskiej - przeszedł we władanie książąt śląskich i pojawił się w źródłach (pocz. XIII w.) jako gród kasztelański.

W 1276 r. książę opolski Władysław nadał Siewierzowi prawa miejskie i przeniósł osadnictwo z dawnego grodu do oddalonego od niego o 2 km na północ, nowo założonego ośrodka miejskiego, którego centrum stanowi do dnia dzisiejszego Rynek. Prawdopodobnie wówczas w miejscu obecnego zamku powstała obronna, drewniano - ziemna siedziba kasztelanów siewierskich.

Na przełomie XIII/XIV w. kasztelania siewierska wraz ze Śląskiem przeszła pod zwierzchnie panowanie Czech.

Na początku XIV w. na miejscu drewniano - ziemnego gródka kasztelańskiego książęta bytomscy rozpoczynają budowę murowanego, gotyckiego zamku ukończonego po 1337 roku przez Kazimierza II księcia cieszyńskiego. Zamek w owym czasie składał się z cylindrycznej wieży ostatniej obrony - tzw. stołpu, zwieńczonych krenelażem murów obwodowych i budynku mieszkalnego. W posiadaniu książąt cieszyńskich zamek siewierski pozostał aż do 1443 r., za wyjątkiem lat 1359 -1368, kiedy to został przekazany Bolkowi II świdnickiemu.

W 1443 r. książę cieszyński Wacław popadłszy w kłopoty finansowe, sprzedał Księstwo Siewierskie z zamkiem biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Na mocy wystawionego wówczas dokumentu kupna, na kolejnych biskupów krakowskich przelana została pełna władza książęca, jaka nad Siewierzem przysługiwała książętom bytomskim i cieszyńskim. Z racji tego biskupi krakowscy przyjęli świecki tytuł książąt siewierskich, a Księstwo Siewierskie stało się prawie niezależnym tworem politycznym z własnym wojskiem, surowym prawem, szlachtą, gospodarką, monetą.

Na początku 1444 r. - nie godząc się z przejęciem Księstwa Siewierskiego przez biskupa krakowskiego - książę raciborski Mikołaj podstępem opanował zamek siewierski i odparł w nim szturm odsieczy wojsk małopolskich, dowodzonych przez podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca. Wojska raciborskie pozostały na zamku do lata 1445 r. i po pertraktacjach wydały go w ręce Oleśnickiego.

W 1450 r. zamek siewierski odparł wielki szturm wojsk księcia na Toszku - Przemysława, wspomaganego przez najemne oddziały rycerzy - rozbójników.

Pod rządami biskupów krakowskich - książąt siewierskich w zamku ogniskowało się życie polityczne i kulturalne Księstwa Siewierskiego. Zamek stał się stolicą administracyjną Księstwa Siewierskiego, siedzibą urzędów: starosty, kanclerza i sędziów. Przechowywano w nim całe archiwum: księgi ziemskie, grodzkie wreszcie trybunalskie.

Zamek pełnił również rolę miejsca schronienia dla mieszczan siewierskich na wypadek wojny. Ponieważ biskup krakowski, noszący jednocześnie tytuł książęcy z racji sprawowanego urzędu głowy Kościoła krakowskiego, musiał często przebywać w Krakowie, w jego imieniu pełną władzę nad zamkiem i całym Księstwem reprezentowali stale tu rezydujący starostowie z funkcją wiceksiążąt.

Książęta siewierscy przebudowują gotycki zamek, zarówno pod kątem rezydencjonalnym (przebudowa renesansowa Piotra Tomickiego i Jana Latalskiego w latach 1524 - 1537, związana z wyburzeniem stołpu i budową skrzydła zachodniego i południowego) jak i militarnym (przebudowa Jana Konarskiego w 1518 r. - wieża ogniowa i Franciszka Krasińskiego w 1574 r. - barbakan i mury osłonowo - oporowe którymi opasano zamek u jego podstawy, tworząc tym samym taras dla dział).

Ok. 1625 r. na zamku rozpoczyna działalność Trybunał Siewierski. Sądy w Księstwie Siewierskim słynęły ze swej surowości. Znane jest do dziś powiedzenie: ?Bij, kradnij, zabijaj, lecz Siewierz omijaj". W tym powiedzeniu ukryte są trzy główne przestępstwa, za które groziła kani śmierci, tj.: pobicie, kradzież, morderstwo. W lochach baszty przetrzymywano więźniów czekających na wyrok lub za mniejsze przewinienia.

W okresie wojen XVII i XVIII w. zamek był wielokrotnie wykorzystywany militarnie: m.in. w okresie ?Potopu szwedzkiego" (1655 - 1660) na zamku za zgodą Szwedów kwaterowały oddziały Stefana Czarnieckiego (jesień 1655 r), a podczas Konfederacji Barskiej stacjonował tu z wojskiem w 1771 r. Kazimierz Pułaski. Mimo krążących opowieści, zamek nigdy nie został spalony przez Szwedów.

Ostatnia wielka przebudowa zamku miała miejsce na przełomie XVII/XVIII w. Dokonana została przez biskupów Jana Małachowskiego i Felicjana Szaniawskiego (m.in. budowa skrzydła wschodniego i barokowego hełmu na baszcie).

Na mocy uchwał Sejmu Wielkiego, Księstwo Siewierskie zostało włączone w 1790 r. w skład Rzeczypospolitej. Zamek przejęty na rzecz Skarbu Państwa miał pełnić nadal rolę centrum administracyjnego ziemi siewierskiej, jednak III rozbiór Polski i zajęcie Siewierza przez Prusy pokrzyżowały te plany. W latach 1795 -1807 na zamku Prusacy urządzają manufakturę sukienniczą.

W okresie wojen napoleońskich cesarz Francji Napoleon Bonaparte reaktywował Księstwo Siewierskie i przekazał je marszałkowi Jean de Lannes, księciu de Montebello.

Po upadku Napoleona i włączeniu Siewierza w skład Królestwa Kongresowego, opuszczony zamek samoistnie popadł w ruinę. Pod dachami stał do połowy XIX w., hełm na wieży istniał do 1870 r., natomiast prawie w komplecie mury stały jeszcze na początku XX w.

Częściowe prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1970 - 1975 i 1998 - 2002. W 2007 r. przeprowadzono powtórne badania archeologiczne, weryfikujące błędną tezę o XV - wiecznej metryce zamku. Na przełomie 2007 - 2008 dokonano prac konserwatorskich wieży zamkowej wraz z budową platformy widokowej na jej koronie. W 2008 r. zrekonstruowano most zwodzony nad fosą wybrukowano dziedziniec z uczytelnieniem murów niezachowanych partii zabytku oraz poddano konserwacji mury barbakanu i wieży. W kolejnych planach przewidziane są dalsze kompleksowe prace konserwatorskie, zmierzające do zachowania obiektu w postaci trwałej ruiny.

Zamek usytuowany na sztucznym kopcu (w 1574 r. obmurowanym tzw. murami parkanowymi tworzącymi taras dla dział), otoczony nawodnioną, głęboką fosą i wałem. Od północnego wschodu do zamku przylegało gospodarcze podzamcze zwane " przygródkiem'.' Według inwentarza z 1758 r. znajdowały się tam: stajnie, wozownia, spichlerz, chlewy, browar, gorzelnia, dom ekonoma oraz dwór starosty. Koło browaru stała studnia z żurawiem. Od zachodu, między zamkiem a miastem znajdował się staw rybny, natomiast od południa i południowego wschodu zamek oblewała rzeka Czarna Przemsza spiętrzona tamą młyna w duże rozlewisko. Od strony wschodniej rozciągały się tereny podmokłe i bagna.
Jedyny możliwy dostęp do zamku wiódł od strony północnej, toteż był on solidnie flankowany ogniem z baszty i barbakanu oraz tarasu artyleryjskiego. Ponadto zabezpieczał go parkan przygródka oraz dwa mosty, w tym jeden zwodzony.

Artur Rok (źródło: materiały promocyjne Urzędu Miasta i Gminy Siewierz)

Historia rodu

Pierwszy książę siewierski z grona biskupów krakowskich - Zbigniew Oleśnicki herbu Dębno, był wybitną postacią tego okresu. Urodził się 5 grudnia 1389 roku w Siennie w Malopolsce, w bardzo znanej rodzinie. Jego ojciec - Jan, był sędzią ziemskim krakowskim, jego stryjowie również zajmowali wysokie stanowiska w służbie królewskiej. Brał udział w bitwie pod Grunwaldem w najbliższym otoczeniu Władysława Jagiełły i ocalił króla przed atakiem rycerza miśnieńsko - śląskiego Dipolda von Koekritz. Później poświecił się karierze duchownej, pełniąc jednocześnie różne funkcje (m.in. sekretarza królewskiego) na dworze królewskim i w służbie dyplomatycznej. W1423 roku Zbigniew Oleśnicki został biskupem krakowskim, a w 1441 roku otrzymał kapelusz kardynalski. Zmarł w Sandomierzu 1 kwietnia 1455 roku. Również członkowie jego rodziny zajmowali wysokie stanowiska: brat - Jan, był kasztelanem, wojewodą sandomierskim, marszałkiem wielkim koronnym i zarządcą Wilna, bratanek (syn Jana) - również Zbigniew, był podkanclerzym koronnym, biskupem kujawskim i arcybiskupem gnieźnieńskim. Siedzibą rodową Oleśnickich był Pińczów, gdzie mieli swoją rezydencję. Ród ten stracił na znaczeniu na początku XVI wieku, kiedy przystąpili do obozu arian.

Herb Dębno

Przedstawia na czerwonym polu srebrny krzyż, pod którego lewym (heraldycznie) ramieniem znajduje się srebrna, mała figura heraldyczna herbu Awdaniec (w kształcie litery "W"). W klejnocie pomiędzy srebrno - czerwonymi rogami bawolimi, zloty krzyż kościelny z promieniami. Jest to jeden z najstarszych polskich herbów.

Według jednej z legend heraldycznych, wódz oddziału Tatarów, którzy w XII wieku napadli na Polskę, wziął do niewoli dziewczynę z rodu Awdańców, w której się zakochał. Przyjął chrzest i wziął z nią ślub na zamku w Dębnie w Malopolsce. Stąd w herbie krzyż - symbol przyjęcia do społeczności chrześcijańskiej i figura herbu Awdaniec - żony, która się do tego przyczyniła oraz nazwa herbu pochodząca od nazwy zamku, w którym odbył się ślub. Herb ten w Polsce posiadało około 50 rodzin.

Źródło: Emmerling Danuta, Górnośląskie zamki i pałace, 1999

1. Emmerling Danuta, Górnośląskie zamki i pałace, 1999
2. Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974
3. Kaczyńscy Izabela i Tomasz, Polska. Najciekawsze zamki, 2003
4. Krajewski R., Kubiszyn R., Orle Gniazda i warownie jurajskie, 1997
5. Sypek Robert, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Almapress 2003