Zamek Świerklaniec

Początki rodu Henckel von Donnersmarck związane są z węgierskim rodem hr. Turzo-Bethlefalva. Piotr Turzo (Petrus de Quinto Foro oder Donnersmarck), żonaty z ostatnią przedstawicielką rodu von Henckel, nadał na przełomie XIV i XV wieku swoim synom podwójne nazwisko: Henckel von Donnersmarck. Wnuk Piotra - Jerzy I Henckel von Donnersmarck służył w armii Władysława Jagiellończyka, drugi - Jan von Donnersmarck (zm. 5.11.1539r.) przybył na Śląsk ze swoim kuzynem - biskupem wrocławskim Janem Thurzo(1506-1520r) był kanonikiem katedry wrocławskiej. Prawnuk Jerzego I - Jan II, był założycielem linii hrabiowskiej i twórcą potęgi rodu. W połowie XVI wieku przybył on w orszaku królowej Marii z Węgier do Wiednia i znalazł się w najbliższym otoczeniu cesarza, żonaty z Anną von Feldner, posiadał dwóch synów: Łazarza I i Jerzego III. Łazarz I w 1615 roku otrzymał tytuł barona. Nabył na Górnym Śląsku "państwa": Bytom, Bogumin i Tarnowskie Góry tworząc z nich fideikomis (rodzaj majoratu - odpowiednik polskiej ordynacji). Jego syn - Łazarz II (ur. 1571 - zm. 1664 r.) w l661 roku otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy (Reichs-graf). Posiadał trzech synów: Eliasza, Gabriela i Jerzego Fryderyka. Po śmierci ojca w 1664 roku podzielili majątki: Eliasz otrzymał Bohumin, Gabriel - Bytom a Jerzy Fryderyk - Tarnowskie Góry z rezydencją w Świerklańcu. Zgodnie ze statutem fideikomisu majątki dziedziczyli tylko synowie. Gabriel nie posiadał synów i po jego śmierci majątkiem podzielili się bracia, Bytom przypadł Jerzemu Fryderykowi. Linia Eliasza z Bohumina wymarła w 1803 roku na Janie Erdmanie. Jerzy Fryderyk (ur. 26.08.1611 - zm. w Wiedniu 9.05.1671 r.) posiadał Tarnowskie Góry - Świerklaniec i Bytom, a w wianie żony - Heleny bar. von Kaunitz otrzymał "państwo" Sławięcice koło Koźla. Wnukowie jego: Leon Maksymilian i Karol Józef Erdmann dali początek dwóm "domom" linii z Tarnowskich Gór. Dobra Tarnowskie Góry i Bytom otrzymał młodszy - Karol Józef Erdmann (ur. 8.12.1695 - zm. 7.04.1760r.) ostatni austriacki starosta księstwa opolsko raciborskiego. Starszy - Leon Maksymilian, otrzymał majątki na Dolnym Śląsku.

Historia powstania zamku

XI w. w Świerklańcu znajdowała się siedziba starosty Bolesława Chrobrego. Ówczesny drewniany gród obronny otoczony był fosą oraz wałem ziemnym. W 1179 r. książę raciborski Mieszko nabył budowlę od Kazimierza Sprawiedliwego. Książęta raciborscy władali Świerklańcem do 1337 r. W tym to roku jego właścicielami stali się książęta cieszyńscy. Prawdopodobnie w tym okresie - pod koniec rządów książąt raciborskich lub na początku rządów książąt cieszyńskich - na terenie drewnianego grodu wzniesiono nowy, murowany zamek. Zamek w Świerklańcu znajdował się w rękach książąt cieszyńskich jeszcze w 1451 r. W 1477 r. zamek w Świerklańcu wymieniany jest po raz pierwszy jako część księstwa bytomskiego. W 1498 r. nabył go wraz z przyległościami książę opolski Jan II Dobry. Na skutek kłopotów finansowych, w 1526 r. zamek w Świerklańcu stał się dobrem zastawnym. Nowym właścicielem został Jan Hohenzollern. Od 1532 do 1621 r. w zamku rezydowali naczelnicy prowincji, margrabiowie brandenburscy: Jerzy, Jerzy Fryderyk, Joahim Fryderyk i Jan Jerzy Hohenzolernowie. Położyli oni duże zasługi dla rozwoju przemysłu w tych okolicach. Przyczynili się do reaktywowania wielu kopalń w księstwie bytomskim, a miejscowości Tarnowskie Góry oraz Miasteczko Śląskie otrzymały prawa miejskie. W 1621 r. dobra świerklanieckie zostały odebrane Hohenzollernom brandenburskim. W 1623 r. Świerklaniec został przekazany jako lenno Karlowi Lazarusowi Henckel von Donnersmarck. Dnia 26 maja 1629 r. Karl Lazarus oficjalnie kupił dobra świerklanieckie od cesarza Ferdynanda II. Od tego momentu majątek stał się niepodzielnym dobrem dziedzicznym. W 1670 r. nastąpił podział fideikomisu na bytomskie państwo stanowe i na fideikomis tarnogórsko-świerklaniecki. Spadkobierca Karla Lazarusa książę Guido systematycznie powiększał swoje dobra. Fideikomisem stały się również posiadłości w Żyglinie i Reptach. Donnersmarckowie oprócz majątków na Górnym Śląsku mieli także dobra na terenie Galicji i zaboru rosyjskiego.W sumie ówczesna ich posiadłość liczyła około 27 500 ha.

Przebudowa zamku i wzniesienie pałacu

Około 1670/1680 r. nowi właściciele dokonali w Świerklańcu pierwszej przebudowy zamku. W XVIII w. nastąpiło ponowne przekształcenie budowli. Po tych pracach zamek świerklaniecki przybrał charakter barokowy. Jednak że decydujące dla kształtu zamku miały prace przeprowadzone w pierwszej połowie XIX w. Dokonano wtedy jego przebudowy w neogotyckim stylu "Tudorów". Obok starego zamku, w latach 1868-1875 rodzina Donnersmarcków wzniosła pałac, który nawiązywał charakterem do Wersalu. Stąd też pałac ten bywa określany jako "górnośląski Wersal". Dla młodszych pokoleń Donnersmarckowie wybudowali również w pobliżu neobarokowy pałac kawalerski.

Ponieważ teren był podmokły i grząski, przed przystąpieniem do prac budowlanych należało wzmocnić teren. Prawdopodobnie na miejscu, gdzie zamierzano wznieść pałac zwany "śląskim wersalem" wbito w grząskie podłoże 10 tys. pali dębowych. Na tak przygotowane rusztowanie wylano warstwę betonu. Całość miała za zadanie ustabilizowanie terenu. Później beton przykryto 10 cm warstwą ołowiu. Miało to zabezpieczyć pałac przed niepożądanym działaniem wód gruntowych. Tak samo postąpiono, tylko w mniejszej skali, podczas budowy pałacu kawalerskiego.

Założenie parku

Książę Guido von Henckel-Donnersmarck założył tu jeden z największych w Niemczech parków leżących na obszarze około 200 hektarów. Park posiadał kanały wodne, stawy i fontanny, romantyczne wyspy oraz tarasy kwiatowe. Doradcą utrzymania parku był sprowadzony z Irlandii, inżynier Fox.

Goście na zamku

Donnersmarckowie prowadzili bardzo ożywioną działalność gospodarczą oraz życie towarzyskie. Ich częstym gościem był cesarz niemiecki Wilhelm II, który lubił polowania. Znaczną część dóbr Donnersmarcków stanowiły lasy. Jako bogaci ludzie często pożyczali pieniądze wielu możnym rodom, a nawet cesarzowi. W zamian otrzymywali liczne przywileje oraz nadania ziemskie.

Zniszczenie zamku i pałacu

Po II Wojnie Światowej w wyniku pożaru zniszczeniu uległ neogotycki zamek oraz "Górnośląski Wersal". Dzieła zniszczenia dopełniła okoliczna ludność niszcząca i rabująca wyposażenie pałacu. Niewielkie szkody poniósł jedynie pałac kawalerski, który po odbudowie funkcjonuje po dziś dzień. W 1961 r. rozebrano ruiny zamku i pałacu. Ocalałą bramę wjazdową przeniesiono do chorzowskiego Parku Kultury i Wypoczynku, gdzie znajduje się po dziś dzień (przy wejściu do ZOO). W otaczającym niegdyś wspaniałe budowle parku, pozostały tylko kamienne rzeźby francuskiego artysty Emmanueia Fremieta.

W pałacu kawalerów mieści się obecnie hotel, restauracja i drink bar. Hotel posiada apartamenty i salę konferencyjną (na 100 osób). Fachowa obsługa, doskonała kuchnia i znajdujący się obok 150 hektarowy park stwarzają idealne warunki wypoczynku.

Źródło: D. Emmerling: Górnośląskie zamki i pałace, 1999

1. D. Emmerling: Górnośląskie zamki i pałace, 1999