Zespół dawnego klasztoru Norbertanek w Strzelnie
A/1651/1-5 z 28.11.2013
Zespół wzgórza klasztornego ss. norbertanek w Strzelnie złożony jest z kościoła pw. św. Prokopa, kościoła pw. Świętej Trójcy, klasztoru oraz dworu prepozytów (obecnie plebanii). Zabudowa wzgórza stanowi dominantę krajobrazową Strzelna i okolic.
Ulokowany w północnej części wzgórza klasztornego kościół pw. św. Prokopa, jest orientowaną, murowaną z kamienia i częściowo z cegły, rotundą w stylu romańskim. Kościół posiada addycyjną bryłę z osiowo zestawionymi: wielokondygnacyjną cylindryczną wieżą, niższą cylindryczną nawą krytą dachem stożkowym i prostopadłościennym prezbiterium krytym dachem dwuspadowym. Od północy do nawy przylega para apsyd. W elewacji południowej nawy znajduje się otwór drzwiowy, w pobliżu wmurowany jest cios kamienny z kryptogramem „Petrus” (być może odnoszącym się do Piotra Wszeborowica). Wieżę od zachodu wzmacnia masywna ceglana szkarpa zdobiona w górnej części wnęką zamknięta łukiem w kształcie oślego grzbietu. Nawa rotundy otwarta jest do prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym, do wieży i apsyd - półkolistymi arkadami. Ponad arkadą wieży od strony nawy znajduje się empora z biforium. Nawę sklepiono pozorną kopułą opartą na kamiennych gurtach, prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W ścianach północnej i południowej prezbiterium znajdują się półkoliste wnęki (sedilia). W jednej z nich umieszczono rekonstrukcję zniszczonego w 1945 r. tympanonu fundacyjnego Piotra Wszeborowica. W północnej części nawy wykop odsłania romański grób.
Położony w centrum wzgórza klasztornego kościół pw. Świętej Trójcy, jest orientowaną, trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką filarowo-kolumnową z transeptem i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym apsydą oraz wieżami zachodnimi na przedłużeniu naw bocznych. W swym zasadniczym zrębie – romańskiej bazyliki, jest murowany z kamienia, z górnymi częściami ścian murowanymi z cegły. Do korpusu nawowego dobudowano od południa barokową kaplicę św. Restytuta (z przedsionkiem) i podłużną kaplicę św. Norberta, do prezbiterium - od południa kaplicę św. Barbary i zakrystię, od północy aneks. Od strony północnej kościół przylega korpusem nawowym do klasztoru. Nawa główna i transept kryte są dachami dwuspadowymi, nawa południowa wraz z kaplicami dachem pulpitowym, za wyjątkiem kaplicy św. Restytuta nakrytej hełmem baniastym. Wieże nakryte są hełmami baniastymi z latarniami, prezbiterium i dwukondygnacyjna kaplica św. Barbary - wspólnym dachem czterospadowym. Barokowa elewacja frontowa jest trójczłonowa, z pilastrami, figurami śś. Józefa i Jakuba we wnękach i sztukatorską dekoracją szczytu z wyobrażeniem Wniebowzięcia NMP i Trójcy Świętej. Elewacje korpusu nawowego i transeptu są niejednolite: w części tynkowane, w części murowane z cegły (z blendami), w części odsłaniające kamienny zrąb romański. Elewacja prezbiterium jest w większości murowana z regularnych kamiennych ciosów granitowych, z ceglaną koroną muru. W elewacji południowej kościoła, na wysokości prezbiterium, wtórnie umieszczony w gotyckim portalu romański tympanon fundacyjny kościoła z postacią św. Anny. W elewacji północnej, przesłoniętej skrzydłem dawnego klasztoru, znajduje się blenda po zamurowanym otworze drzwiowym i ślepy portal z tympanonem ze sceną Maiestas Domini – Chrystusa tronującego na tęczy. Sklepienia kościoła wsparto od wschodu i zachodu na dwóch parach filarów, w przęsłach środkowych - na dwóch parach romańskich kolumn o zdobionych głowicach. Trzony pary kolumn wschodnich wyróżniają się bogatą dekoracją rzeźbiarską z personifikacjami Cnót i Przywar. Nawa główna, transept i prezbiterium nakryte są sklepieniami gwiaździstymi, nawy boczne i kaplica św. Barbary sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W części zachodniej znajduje się drewniany chór muzyczny z płycinowym parapetem. W prezbiterium i nawach bocznych zachowały się relikty średniowiecznej polichromii, w kaplicy św. Restytuta bogata późnobarokowa dekoracja malarska. Spośród bogatego wyposażenia kościoła, pochodzącego z kilku różnych epok, na uwagę zasługują m.in.: barokowy ołtarz relikwiarzowy św. Krzyża z czternastowiecznym krucyfiksem, barokowe ołtarze boczne, bogato rzeźbione i intarsjowane późnobarokowe stalle, rzeźbione epitafia strzeleńskich prepozytów z okresu od XVII do XX w., polichromowane konfesjonały (1741) i snycerka drzwiowa z XVIII w.
Klasztor położony pomiędzy kościołami pw. św. Prokopa i Świętej Trójcy, przylega do północnej ściany tego drugiego. Do najstarszej, średniowiecznej części (będącej pozostałością zachodniego skrzydła) dobudowano od strony północnej furtę, od strony południowej przybudówkę, tworząc zabudowania w kształcie podkowy. Dziedziniec pomiędzy nimi zamknięty jest od zachodu murem parawanowym. Elewacje są tynkowane, o cechach barokowych. We wnętrzu przyziemia zachowały się sklepienia kolebkowe, a w przybudówce południowej, zaadaptowanej na muzeum - strop belkowy.
Dwór prepozytów, pełniący obecnie funkcję plebanii, posiada cechy barokowe. Murowany z cegły budynek jest założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, dwutraktowy, z dwoma sieniami przy ścianach szczytowych. Elewacje są tynkowane, z detalem architektonicznym o cechach klasycystycznych. Zachowanymi elementami zabytkowego wyposażenia wnętrza są intarsjowana stolarka drzwiowa z XVIII w. i piec kaflowy z pocz. XVIII w.
Źródło: zabytek.pl
Początki założenia klasztornego w Strzelnie sięgają XII w. i związane są z osobą jednego z najpotężniejszych polskich możnowładców tych czasów, palatyna księcia Bolesława Krzywoustego – wojewody Piotra Włostowica, zwanego też Włastem (ur. około 1080 – zm. 1153) z rodu Duninów. Jan Długosz w „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” przypisuje mu fundację strzeleńskiego kościoła pw. św. Krzyża i Najświętszej Marii Panny, który, jak podaje kronikarz, został poświęcony 16 marca 1133 r. przez biskupa kruszwickiego Świdgera w obecności biskupa lubuskiego Bernarda. Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów zwane norbertankami, który w Polsce pojawił się w 1162 r., sprowadził na Kujawy zapewne wnuk Piotra Włostowica – Piotr Wszeborowic (ur. ? – zm. 1194 lub 1198), wojewoda kujawski z nadania księcia Mieszka Starego. W 1193 r. papież Celestyn III wydał przełożonej klasztoru Najświętszej Marii Panny w Strzelnie - Beatrix, bullę konfirmacyjną, zatwierdzając jego posiadłości i przywileje. Obecnie przyjmuje się, że klasztor został założony w latach 80. XII w. Również w 4. ćw. XII w. miały zostać zbudowane z kamienia kościół klasztorny pw. Świętej Trójcy (dawniej pw. Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny) oraz rotunda pw. św. Prokopa (pierwotnie pw. św. Krzyża). Pierwsze zabudowania klasztorne, ulokowane w kilku miejscach na wzgórzu strzeleńskim, były drewniane. W 2. poł. XV w. powstał budynek murowany łączący oba kościoły.
Norbertanki cieszyły się przywilejami i nadaniami dóbr ziemskich od biskupów kujawskich, możnowładców i książąt, m.in. Konrada Mazowieckiego. Na terenie kościoła klasztornego została pochowana Jadwiga – żona księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza Konradowica (ur. około 1211 – zm. 1267). W okresie walk o tron polski pomiędzy synem księcia Kazimierza – Władysławem Łokietkiem a władcami z dynastii Przemyślidów, spłonął kościół konwentualny. Klasztor strzeleński stopniowo odbudowywał swe znaczenie za panowania Kazimierza Wielkiego. Potwierdzenie dotychczasowych przywilejów i nadanie nowych przez Władysława Jagiełłę pomogły norbertankom po rabunkach i zniszczeniach jakich doświadczyło Strzelno w okresie walk o tron polski. W 1. poł. XV w. spaleniu uległa rotunda pw. św. Prokopa, którą ekssekrowano, a następnie włączono do zabudowań klasztornych, gdzie pełniła rolę furty klasztornej. W okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka, który także hojnie wspierał norbertanki, zakończono przebudowę kościoła klasztornego, która nadała mu gotycki charakter. Rozebrano wieże, zdemontowano empory w ramionach transeptu, dobudowano od południa dwie kaplice oraz zakrystię. We wnętrzu kościoła klasztornego pojawiły się wówczas sklepienia gwiaździste (nad nawą główną, transeptem i prezbiterium) oraz krzyżowe (nad nawami bocznymi). Dla powiększającego się wówczas Strzelna, kościół klasztorny zaczął pełnić także funkcję kościoła parafialnego. U schyłku XV w. pożar Strzelna przyniósł kolejne zniszczenia. W jego odbudowie pomogły mniszkom przywileje i nadania Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego. Po zniszczeniach jakie przyniósł „potop” szwedzki, a następnie równie rujnująca dla Strzelna wojna północna, przystąpiono do naprawy budynków klasztoru i kościoła. Odbudowano rotundę pw. św. Prokopa, przywracając jej funkcje sakralne. Do zachodniej fasady kościoła pw. Świętej Trójcy dobudowano dwie wieże, a samej fasadzie nadano barokowy kostium. Z tego samego okresu pochodzi także kaplica św. Restytuta oraz znaczna część wyposażenia kościoła. Wybudowano wówczas także murowaną siedzibę prepozytów – obecnie plebanię. Kiedy po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej Strzelno znalazło się w granicach monarchii pruskiej, klasztor utracił na rzecz domeny królewskiej wszystkie swoje dobra ziemskie. W czasach Księstwa Warszawskiego do podupadającego klasztoru przeniesiono norbertanki z klasztorów w Łęczycy i Bolesławcu. W 1812 r. rozebrano trzy skrzydła klasztoru, a rotundę pw. św. Prokopa zamieniono w stajnię i spichlerz, przebudowując budynek dla celów gospodarczych. Kasata przez władze pruskie klasztoru strzeleńskiego nastąpiła w 1834 r. a przeprowadzono ją ostatecznie trzy lata później. Od tego czasu kościół klasztorny stał się wyłącznie parafialnym.
W 1892 r. na skutek interwencji posłów polskich w parlamencie Rzeszy przeprowadzono na terenie zespołu klasztornego pierwsze prace konserwatorskie, podczas których przy rotundzie pw. św. Prokopa dokonano reromanizacji budowli usuwając elementy późniejsze, odtwarzając apsydy i pierwotne wymiary otworów okiennych. Prace te kontynuowano w latach 20. XX w. pod kierunkiem prof. Pajzderskiego. Podczas II wojny światowej rotundę ponownie zamieniono na magazyn, a pod koniec wojny wojska niemieckie zdetonowały we wnętrzu ładunek wybuchowy poważnie uszkadzając budynek i niszcząc wyposażenie wnętrza (m.in. romański tympanon fundacyjny). Odbudowa kościoła miała miejsce w latach 1945-1953. W 1946 r. podczas prac konserwatorskich we wnętrzu kościoła pw. Świętej Trójcy odsłonięto ukrytą pod tynkiem romańską dekorację rzeźbiarską kolumn.
Źródło: zabytek.pl
