Cerkiew Zwiastowania NMP w Supraślu

Znawcy sztuki podkreślają wyjątkowość cerkwi Zwiastowania. Cerkiew obronna Zwiastowania NMP w Supraślu (1503-1511) z jej wspaniałą architekturą i ikonografią wywiedzioną z bizantyjskiego kręgu kultury bałkańskiej połowy XVI w. była świątynią wyjątkową, należącą do najwybitniejszych obiektów architektury i sztuki przedstawieniowej na świecie.

Cerkiew supraska, obiekt centralnie położony w całym założeniu monastycznym, tak jak liczne cerkwie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony, Wołoszczyzny, Mołdawii czy Serbii, zaliczyć należy do grupy świątyń peryferii bizantyjskiej – architektury kulturowego pogranicza chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu. Właśnie tutaj powstawały jedne z najciekawszych i nietypowych zarazem dzieł sztuki wschodnio – chrześcijańskiej ortodoksji, o niesłychanej różnorodności i wyrafinowanych formach, łącząc się z ugruntowanymi na stałe w tradycji prawosławia schematami sztuki architektonicznej kręgu bizantyjskiego.

Wraz z innymi cerkwiami z okresu XV-XVI wieku, tworzyła bardzo nieliczną, odrębną typologicznie grupę świątyń gotycko bizantyjskich, obronnych, prostokątnych w planie, krzyżowych lub krzyżowo-kopułowych, 4 słupowych (9-polowych), jedno- lub trójabsydialnych, flankowanych czterema wieżami. Ich trójdzielne centryczno-podłużne przestrzenno-liturgiczne struktury, kanoniczne dla cerkwi prawosławnej, zostały ubrane w kostium gotyku. Na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim dotrwało do na szych czasów 6 obiektów, z czego 2 znajdują się w Polsce: w Supraślu i w Kodniu.

Plan katholikonu supraskiego jest bardziej wydłużony na osi wschód – zachód. Znacznemu zmniejszeniu uległa szerokość naw bocznych, na rzecz poszerzenia nawy środkowej i zrównania jej szerokości do podłużnych rozpiętości międzysłupowych (co w konsekwencji utworzyło pseudotransept). Miejsce trzynawowej bazyliki o układzie krzyżowo – kopułowym, a więc budowla centralna, stojąca w sprzeczności z gotycką konstrukcją przestrzenną zachodnich katedr. Nasuwa się tutaj naturalnie skojarzenie z klasycznym dziewięciopolowym modelem bizantyjskim.

Dominujący, centralnie położony, bardzo wysoki jak w cerkwiach wołoskich XVI w. oktagonalny bęben z kopułą, przy znacznie obniżonym poziomie pozostałych sklepień, daje wyraźnie centralny układ wnętrza, w którym kierunek z zachodu na wschód, od wejścia ku absydzie prezbiterialnej nie jest już tak wyraźnie nakreślony jak w katedrach o układzie bazylikalnym. Panuje tutaj, charakterystyczny dla Wschodu, ruch cyrkularny, wokół jednego wyraźnie zaznaczonego centrum – przestrzeni pod kopułą. Dyspozycja koncentryczna przestrzeni bierze tutaj górę nad jej układem linearnym, który ma miejsce w katedrach romańskich i gotyckich chrześcijańskiego Zachodu.

Zwraca również uwagę charakterystyczny podział przestrzeni wewnętrznej cerkwi na części: prezbiterialną z trójboczną absydą, naos oraz pronaos. Część ołtarzowa ma tutaj bizantyjski, trójdzielny układ - wyraźnie dominujący hieratejon z bemą oraz dwa pastoforia: prothesis i diakonikon - niezbędne do sprawowania liturgii w Kościele prawosławnym.

Krzyżowo – kopułowy układ wnętrza ujawnia się również w formie zewnętrznej , co znacznie odróżnia ją od pozostałych, podłużnych czterowieżowych cerkwi. Dotyczy to zwłaszcza układu dachu, którego główny korpus został przecięty poprzecznie przebiegającym przekryciem oraz centralnie położoną 5-tą wieżą, doświetlającą klasycznie podniebienie kopuły świątyni. Pojawienie się jej jest wśród pozostałych obiektów obronnych istotną osobliwością. Dotąd obiektu o takiej dyspozycji przestrzennej w historii architektury nie było.

Nowo wybudowana wygląda identycznie jak jej poprzedniczka, stojąca tu przez ponad czterysta lat. Wcale nie była ogromna - 33 metry długości, 13 szerokości, wysokość do sklepienia kopuły 28 metrów - robiła jednak imponujące wrażenie. Cztery wieże flankowały w każdym rogu prostokątną trójnawową halę, przekrytą kilkoma rodzajami sklepień - gwiaździstym, krzyżowym, kryształowym i kolebkowym. W centrum znajdował się wysoki bęben zwieńczony kopułą. Prezbiterium zamknięto trójboczną absydą. Klatki schodowe w wieżach prowadziły na piętro z licznymi wykuszami i otworami strzelniczymi. Świątynia bowiem, obok religijnych, spełniała jeszcze funkcje obronne i na nie budowniczowie położyli główny nacisk. Bardzo pomysłowy system umożliwiał strzelanie we wszystkich kierunkach, a grube, masywne mury miały ochraniać obrońców. Architektoniczne formy obronne wykorzystano również do celów dekoracyjnych.

Skrzyżowanie w budowli zachodnioeuropejskiego gotyku i stylu bizantyjskiego, walorów użytkowych i ozdobnych, uczyniło z niej obiekt, w sensie historycznym i artystycznym, zupełnie wyjątkowy.

Losy cerkwi w Supraślu wpisują się jednak w tragiczną historię Bizancjum. Jej dzieje – od początku XVII w. aż do jej zburzenia, są świadectwem postępującej neutralizacji i eliminacji wartości sztuki ortodoksji, sztuki, która od misji Apostołów Słowian Św. Św. Cyryla i Metodego, miała dawniej w Polsce swoje trwałe miejsce.

Źródło: monaster-suprasl.pl