Zamek Krzyżtopór

Ruiny bastionowego zamku Krzyżtopór, położone na zboczu cypla wzniesienia opadającego w kierunku północno-zachodnim, w bagnistą niegdyś dolinę rzeczki Koprzywianki.

Zamek, nazwany w r. 1627 fortecą Krzyżtoporską, założył w latach 1621-44 Krzysztof Ossoliński, od 1638 wojewoda sandomierski. Budowniczym zamku był Wawrzyniec Senes, zapewne według projektu dostarczonego mu przez Ossolińskiego, którego wykształcenie, działalność publiczna i wojskowa oraz podróże zagraniczne wysuwają na inicjatora budowy jednego z najwspanialszych zamków polskich XVII w.

Zamek został wzniesiony z kamienia, na planie pięcioboku, z bastionami na narożach. Główną oś założenia akcentowały wieża bramna i bastion zwany Wysokim Rondlem z ustawioną na nim ośmioboczną wieżą. Wewnątrz fortyfikacji znajdował się pałac zbudowany na planie prostokąta z wewnętrznym eliptycznym dziedzińcem. Od strony pómocno-zachodniej do głównego, trzypiętrowego korpusu zostało dostawione wzdłuż osi założenia skrzydło z wielką salą na piętrze, zakończone ośmioboczną wieżą. Na narożach skrzydeł bocznych pałacu, zamykających wielki dziedziniec wjazdowy stanęły cztery czworoboczne wieże, z których dwie południowo-zachodnie wraz z wieżą bramna, dwoma budynkami ustawionymi wzdłuż kurtyny i bastionami tworzyły charakterystyczną elewację zamku od strony wjazdu.

Zamek, będący warowną siedzibą magnacką, miał złożony program użytkowy i, co za tym idzie, skomplikowany program architektury i wystroju. Ten wielki zespół składał się z trzech zasadniczych elementów: pałacu z zabudowaniami gospodarczymi, fortyfikacji bastionowych oraz regularnego założenia ogrodowego poza obrębem murów i wałów. Architektura zamku typu palazzo in fortezza wyraźnie nawiązuje do budowli powstałych pod wpływem teoretyków włoskich XVI w. i ma charakter manierystyczny. W układzie przestrzennym założenia pałacowego widoczne jest świadome powiązanie kompozycji z układem elementów fortyfikacji.

Fortyfikacje zamkowe są założone na planie pięcioboku o boku poligonu równym 73,5 m i powierzchni 9295 m2, a więc blisko 1 ha. Obwód zewnętrzny tworzyły wały wzmocnione kamiennym murem oporowym o przekroju skarpowym. Na wale prowadziła droga i znajdowało się stanowisko strzeleckie z murowanymi przedpiersiami. W kurtynie południowo-wschodniej umieszczono wysoką wieżę bramną. Cztery murowane bastiony o kątach 84° zostały wypełnione ziemią. Na bastionach południowo--wschodnich były usypane ziemne kawaliery przeznaczone na stanowiska artyleryjskie broniące przedpola z dojazdem do zamku. Piąty bastion, tzn. Wysoki Rondel wzniesiony na głównej osi, miał kazamaty, do których dojście stanowiła pochyła poterna z dziedzińca wewnętrznego. Miał również niewielkie orylony oraz zapewne strzelnice w barkach przerobionych, jak można przypuszczać, na furty łączące zamek z ogrodem. Najbardziej charakterystyczną cechą Wysokiego Rondla było ścięcie narożnika, co stanowiło poważne odstępstwo od obowiązujących zasad fortyfikacji bastionowych. Prawdopodobnie było to podyktowane umieszczeniem na osi założenia furty prowadzącej do ogrodu. W ściętym narożniku umieszczono później konchę w związku z urządzeniami wodnymi i wprowadzono furty w barku na miejsce strzelnic. Ponad dzisiejszą konchą wyraźnie widać ślady dawnych strzelnic, które wraz z obroną prowadzoną z sąsiednich bastionów, fosą i położeniem na cyplu dawały gwarancję obrony. Całe założenie warowne otaczała nawodniona fosa, na co wskazują również przekazy ikonograficzne. Analiza poszczególnych elementów i całości systemu obrony wykazuje, że zdolność obronna zamku była dostateczna. Można tylko wysunąć zastrzeżenia co do znacznej wysokości pałacu, która narażała go na zbombardowanie. Pomimo to ufortyfikowany zamek był silną twierdzą, mogącą wytrzymać nawet lżejsze regularne oblężenie.

Po śmierci Ossolińskiego (1645) i jego syna (1650) zamek przeszedł na własność Kalinowskich, potem Wiśniowieckich, Morstinów, Paców, Sołtyków, Łempickich i Orsettich. Zamek Krzyżtopór ze wspaniałym urządzeniem wnętrz i zbiorami został podstępnie zdobyty i obrabowany przez Szwedów w latach 1655-57. Częściowo był jeszcze zamieszkany w r. 1770, a ostatecznie popadł w ruinę podczas walk konfederacji barskiej. Dziś stanowi jedną z największych ruin ufortyfikowanych rezydencji magnackich w Europie.

Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974

• L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
• T. Banaś, R. Garus: Legendy świętokrzyskie - przewodnik rodzinny, Agencja JP
• J. Myjak: Opatów i okolice. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe, PAIR 2008
• T. Kuls: Krzyżtopór, Zabytki Heritage nr 3/2006
• A. R. Sypek: Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, TRIO 2003
• Kaczyńscy Izabela i Tomasz, Polska. Najciekawsze zamki, 2003
• Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974
• Sypek Agnieszka i Robert, Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003