Cmentarz Powązkowski w Warszawie
445/1 z 1 lipca 1965
Zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach w Warszawie został uznany za pomnik historii w 2014 roku. Odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi i artystycznymi. W świadomości Polaków pełni funkcję panteonu jako miejsce spoczynku wybitnych osobistości świata kultury, nauki, gospodarki, polityki i wojskowości, których dorobek ma szczególne znaczenie dla tożsamości narodu. Nekropolie są związane z najważniejszymi wydarzeniami z czasów powstań w XIX i XX w., były również miejscem licznych manifestacji patriotycznych, w które niejednokrotnie przeradzały się gromadzące tłumy pogrzeby znanych postaci.
Skupisko historycznych cmentarzy wyznawców chrześcijaństwa, judaizmu i islamu jest zjawiskiem wyjątkowym w skali europejskiej i w sposób jednoznaczny świadczy o bogactwie polskiego dziedzictwa kulturowego. Wspólnota miejsca spoczynku ludzi różnej wiary obrazuje zróżnicowanie etniczne i wyznaniowe społeczności warszawskiej, przypominając o obecnej w naszym kraju tradycji wielokulturowości oraz tolerancji religijnej.
Zespół jest wielką galerią rzeźby odzwierciedlającą w formach znajdujących się na nim nagrobków historię rozwoju sztuk plastycznych od końca XVIII do XX w. Wśród pomników znajduje się wiele wybitnych obiektów sztuki sepulkralnej autorstwa uznanych artystów.
Zespół cmentarzy znajduje się na terenie rejonu Powązki, w obrębie dzielnicy Wola.
Zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach jest rozplanowany na osi północ-południe, a wchodzące w jego skład cmentarze, z wyjątkiem tatarskiego, tworzą zwartą całość. Najbardziej wysunięty na północ jest Muzułmański Cmentarz Tatarski, który od południa przylega do ulicy Tatarskiej, oddzielającej go od Cmentarza Powązkowskiego. Do południowego boku Cmentarza Powązkowskiego przylega Cmentarz Żydowski, który z kolei graniczy od południa z Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim, natomiast cały kompleks od południa zamyka Cmentarz Ewangelicko-Reformowany. Muzułmański Cmentarz Kaukaski zajmuje niewielką działkę pomiędzy kirkutem a nekropolią luterańską. Kompleks ma ok. 88 ha powierzchni, wszystkie cmentarze otoczone są murami. Nekropolie posiadają stare i cenne zadrzewienie, będące po części elementem zaplanowanego układu zieleni, powstałego głównie na przestrzeni XIX w.
Cmentarz Powązkowski, rzymskokatolicki, zwany Starymi Powązkami, ma 43 ha powierzchni i kształt nieregularnego wieloboku. Ważnymi elementami nekropolii są neorenesansowy kościół pw. św. Karola Boromeusza i katakumby, a także Aleja Zasłużonych. Spośród bram cmentarnych wyróżnia się natomiast monumentalna Brama II, zwana Bramą św. Honoraty (1915, proj. L. Wasilkowski). Cmentarz znakomicie obrazuje style panujące w sztuce od końca XVIII do XX w. (od klasycyzmu po sztukę współczesną) oraz popularne wówczas typy nagrobków (m.in. stele, sarkofagi, kaplice). Twórcami pomników nierzadko byli uznani artyści, m.in.: Jakub Tatarkiewicz, Witold Lanci, Konstanty Laszczka i Xawery Dunikowski. Nekropolia jest miejscem spoczynku wielu wybitnych i zasłużonych postaci. W katakumbach pochowani zostali m.in.: wybitny pisarz polityczny i działacz Hugon Kołłątaj, architekt Dominik Merlini, prymas Michał Poniatowski i muzyk Czesław Niemen, w Alei Zasłużonych - m.in. pisarze: Władysław Reymont, Leopold Staff i Maria Dąbrowska oraz lotnicy: Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura. Na cmentarzu znajdują się ponadto groby m.in.: wojskowego, marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego i pisarza Bolesława Prusa.
Wielokrotnie powiększany Cmentarz Żydowski, o kształcie nieregularnego wieloboku, zajmuje ok. 33,6 ha powierzchni i należy do największych nekropolii żydowskich na świecie (po łódzkim jest drugi w Polsce). Cmentarz wyróżnia podział na kwatery dla ortodoksów i reformatów oraz (częściowe) rozdzielenie grobów męskich od żeńskich. Podział ten przejawia się w zróżnicowaniu form i dekoracji nagrobków. Ortodoksyjną część nekropolii zajmują tradycyjne macewy z piaskowca oraz ohele - grobowce w kształcie prostych domków wznoszone dla znanych i poważanych rabinów i cadyków, które w takiej liczbie nie występują na żadnym innym kirkucie. W reformowanej części cmentarza występują nagrobki odwołujące się do aktualnych typów i stylów w sztuce, a w ich dekoracji, wbrew zakazom religijnym, pojawiają się motywy figuratywne. Ukazane postaci mają jednak zasłonięte lub odwrócone twarze (np. nagrobek małżeństwa Kirszrot). Znajdujące się na kirkucie nagrobki są dziełami wybitnych artystów, m.in.: Abrahama Ostrzegi i Henryka Kuny. Spoczęli tu m.in.: historyk Szymon Askenazy, twórca języka esperanto Ludwik Zamenhof oraz ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim - Marek Edelman.
Teren Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego do dzisiaj zachował swój pierwotny logiczny i przejrzysty układ, który nadał mu Szymon Bogumił Zug. Obiekt ma powierzchnię ok. 7,5 ha i plan prostokąta. Oprócz licznych nagrobków wysokiej klasy artystycznej, autorstwa m.in.: Jakuba Tatarkiewicza, Edwarda Wittiga czy Andrzeja Pruszyńskiego, na szczególną uwagę zasługują m.in.: kaplica grobowa rodziny Braeunigów (1821) wykonana niemal w całości z „koronkowych” odlewów żeliwnych, pełniące rolę kaplicy przedpogrzebowej mauzoleum rodziny Halpertów (1833-35, proj. A. Schuch), a także stanowiąca swoisty symbol tolerancji religijnej kaplica rodzinna Iwana Skwarcowa (1850, proj. P. L. Karasiński) pochodząca z czasów, kiedy część cmentarza dzierżawiono gminie prawosławnej. Wyróżnikiem nekropolii jest również zlokalizowane w jej wschodniej części lapidarium, które tworzą zabytkowe płyty nagrobne. Na cmentarzu spoczywają m.in.: autor „Słownika Języka Polskiego” Samuel Bogumił Linde, przemysłowiec Emil Wedel, architekt Szymon Bogumił Zug oraz wieloletni dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie - Stanisław Lorentz.
Cmentarz Ewangelicko-Reformowany ma kształt litery L i powierzchnię ok. 1,72 ha. Uwagę zwracają jedyna na jego terenie kaplica grobowa, powstała dla rodziny Kronenbergów (proj. K. Wojciechowski) oraz nagrobki autorstwa wybitnych artystów, m.in. Edwarda Wittiga. Na cmentarzu pochowanych jest wiele znanych osobistości, m.in.: pisarz Stefan Żeromski, poeta Jeremi Przybora, a także członkowie rodziny Norblinów oraz Marconich.
Muzułmański Cmentarz Kaukaski, o powierzchni zaledwie 0,1 ha, jest jedynym tego typu w kraju. Historyczne nagrobki na mizarze nie zachowały się, wyjątek stanowi jedynie wysoka piaskowcowa kolumna nagrobna gen. Zachariasza Kieńskiego z 1857 r.
Muzułmański Cmentarz Tatarski, obok Bohonik i Kruszynian, jest jednym z trzech historycznych, nadal czynnych cmentarzy tatarskich w Polsce. Założono go na planie prostokąta o powierzchni 0,6 ha. Na terenie nekropolii zachowały się pojedyncze tradycyjne nagrobki z 2. poł. XIX w. w postaci kamieni (w części uszkodzonych) stawianych przy głowie oraz w nogach zmarłego. Kamienie u wezgłowia pokrywają napisy i wersety z Koranu. Uwagę zwraca wysoki nagrobek w kształcie minaretu upamiętniający Abdula Halika Usmiego - dublera i woltyżera filmowego.
Wpis do rejestru zabytków
- -eren cmentarza powązkowskiego z budynkami i pomnikami, ul. Powązkowska, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 1 lipca 1965 r., nr rejestru 455/1,
- teren cmentarza żydowskiego, ul. Okopowa 49/51, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 1 grudnia 1973 r., nr rejestru 874,
- teren cmentarza ewangelicko-augsburskiego z budynkami i pomnikami, ul. Młynarska 54/58, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 1 lipca 1965 r., nr rejestru 311,
- teren cmentarza ewangelicko-reformowanego z pomnikami ul. Młynarska 38/40, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 1 lipca 1965 r., nr rejestru 310,
- muzułmański cmentarz kaukaski w Warszawie przy ul. Młynarskiej 60 z nagrobkami i murem ogrodzeniowym, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 22 czerwca 1992 r., nr rejestru 1523,
- Cmentarz Muzułmański Tatarski w Warszawie przy ul. Tatarskiej, o pow. 0,6 ha założony w 1867 r., wraz z nagrobkami, zielenią, domem dozorcy i otaczającym go murem w granicach ulic: Tatarska - Ostroroga - Kozielska - tory kolejowe, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 7 grudnia 1984 r., nr rejestru 1254-A.
Podstawa prawna uznania za pomnik historii: Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 3 lipca 2014 roku (Dz.U. 2014, poz. 956).
Źródło: abytek.pl
Początki zespołu zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach sięgają 1790 r., kiedy na gruntach przylegających do wsi Powązki, przekazanych miastu przez Melchiora Korwina Szymanowskiego, założono cmentarz katolicki. Teren zagospodarowano z funduszy ofiarowanych przez duchownych, znane osobistości oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a projekty budynków - kościoła pw. św. Karola Boromeusza oraz katakumb - były dziełem architekta królewskiego Dominika Merliniego. Dwa lata później w pobliżu nekropolii katolickiej ulokowano cmentarze protestanckie: ewangelicko-augsburski (luterański) oraz ewangelicko-reformowany (kalwiński). Projekt nekropolii luterańskiej, autorstwa Szymona Bogumiła Zuga, był prawdopodobnie pierwszym całościowym projektem cmentarza w Polsce wykonanym przez architekta-planistę. W 1 poł. XIX w. na Powązkach otwarto cmentarz żydowski (1806 r.) oraz kaukaski (1838 r.). W związku z wyczerpaniem miejsc na mizarze, w 1867 r. powstał ostatni cmentarz zespołu - tatarski.
Przestrzeń nekropolii była świadkiem Insurekcji Kościuszkowskiej, powstania listopadowego, styczniowego oraz warszawskiego, a także innych istotnych dla historii Polski wydarzeń. Niejednokrotnie pogrzebom znanych postaci towarzyszyły tłumy, a nabożeństwa przeradzały się w manifestacje patriotyczne będące wyrazem dążeń niepodległościowych (np. pogrzeb Stanisława Moniuszki lub Bolesława Prusa). W 1860 r. pogrzeb wdowy po generale Józefie Sowińskim stał się pierwszą polską manifestacją polityczną od czasu powstania listopadowego. Miejscem patriotycznych pielgrzymek w XIX w. była także mogiła Pięciu Poległych - ofiar starć demonstracji antyrosyjskiej z 27 lutego 1861 r.
Podczas II wojny światowej cmentarze bombardowano, unicestwiając wiele nagrobków oraz budynków. W toku działań wojennych zniszczeniu uległy cmentarne archiwa. Nekropolie podupadały również po wojnie w wyniku zaniedbań. Proces ten przerwała dopiero społeczna akcja ratowania zabytków powązkowskich, zainicjowana w 1974 r. przez Jerzego Waldorffa powołaniem Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami, dzięki czemu udało się odrestaurować setki nagrobków. W 1976 r. Komisja Ochrony Zabytków Towarzystwa Przyjaciół Warszawy zapoczątkowała tworzenie podobnych komitetów przy parafiach i gminach wyznaniowych. Istotną rolę w dziele odnawiania cennych zabytków mają również fundacje, np. Fundacja Rodziny Nissenbaumów działająca na rzecz cmentarza żydowskiego.
Wszystkie należące do zespołu nekropolie są czynnymi miejscami pochówku.
Źródlo: zabytek.pl
