Zespół historyczny Wiślicy wraz z grodziskiem
A.84 z 22.10.1947
Czas świetności miasta przypada na okres średniowiecza. Bogata historia Wiślicy oraz nagromadzenie w jej obrębie wyjątkowych dzieł architektury romańskiej i gotyckiej zachowanych do naszych czasów w całości lub znanych tylko z reliktów albo wzmianek archiwalnych ukazują szczególną rolę Wiślicy w państwie Piastów i pierwszych Jagiellonów. Powiązanie zabytków wiślickich z książętami i królami oraz wybitnymi osobami duchownymi potwierdza ich wyjątkową rolę w polskim dziedzictwie materialnym i duchowym.
Dominantę w krajobrazie Wiślicy stanowi zespół kolegiaty uznany za jeden z najcenniejszych gotyckich zespołów zabytkowych w Polsce. Składa się on z gotyckiego kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, dzwonnicy i wikarówki – tzw. Domu Długosza. W bezpośrednim sąsiedztwie kolegiaty znajdują się, przykryte obecnie pawilonem ekspozycyjnym, relikty romańskiego kościoła pw. św. Mikołaja (?). Przypuszczalnie był to kościół parafialny powstały dla przedlokacyjnej osady. Kolegiata wiślicka zaliczana jest do fundacji Kazimierza Wielkiego stanowiących ekspiację za wydanie przez króla rozkazu zabicia kanonika Marcina Baryczki. Świątynia była świadkiem ważnych dla kraju wydarzeń historycznych, w tym m. in.: kodyfikacji prawa małopolskiego, tzw. statutów wiślickich. Pod względem architektonicznym jest ona jednym z najciekawszych, najbardziej dojrzałych stylowo i najokazalszych kościołów z tzw. grupy dwunawowych kościołów kazimierzowskich. Mimo, że nie jest jednorodna, wyraźnie nosi znamiona tzw. stylu warsztatu królewskiego, inspirowanego dworską i papieską sztuką zachodnią (dwór papieski w Avinionie). Wnętrza kościoła zdobi polichromia rusko-bizantyjska powstała z fundacji Władysława Jagiełły, należąca do nielicznych zachowanych realizacji tego typu, obok fresków w katedrze w Sandomierzu, w kaplicy zamkowej w Lublinie oraz w kaplicy Mariackiej na Wawelu. Monumentalne freski wiślickie mimo licznych zniszczeń unaoczniają rozmach władcy, którego patronat nad wschodnim malarstwem nie miał sobie równych w ówczesnej Europie. Jagiełło wcielał w życie ideę połączenia w jednym dziele tradycji greckiej (malarstwo rusko-bizantyńskie) i łacińskiej (architektura gotycka).
Istotnym elementem wnętrza kolegiaty są też herby ziem, które weszły w skład odrodzonego po rozbiciu dzielnicowym Królestwa Polskiego.
W obrębie podziemi świątyni znajduje się jeden z najpiękniejszych zabytków sztuki romańskiej - rytowana gipsowa posadzka z przedstawieniami figuralnymi, tzw. Płyta Orantów (1175-1177). Jest to unikatowy zabytek należący do najcenniejszych europejskich przykładów tego typu wyobrażeń plastycznych. Jego niezaprzeczalnym walorem jest bardzo wysoki poziom artystyczny oraz dobry stan zachowania in situ.
Późnogotycka dzwonnica z kamienia i cegły należy do nielicznych zachowanych tego typu obiektów średniowiecznych w Polsce oraz największych z tego okresu.
Wikarówka, tzw. Dom Długosza, jest jednym z kilku domów fundowanych przez Jana Długosza (obok domu misjonarzy w Sandomierzu, w Nowym Korczynie i domu kapitulnego przy ul. Kanoniczej w Krakowie), które posiadają proste formy i zbliżone są w wyrazie architektonicznym. Dom w Wiślicy należy do najwcześniejszych w Polsce budynków jednotraktowych z korytarzem.
Znajdujące się nieopodal zespołu kolegiackiego fundamenty niewielkiego kościoła pw. św. Mikołaja (?) mają wartość historyczną i naukową jako pozostałości jednego z najstarszych jednonawowych kościołów romańskich w Polsce.
Grodzisko, położone „na łąkach” na południowy wschód od miasta, jest pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzie z ok. X w. Związane jest z ważnymi wydarzeniami w dziejach Polski, szczególnie z walkami Władysława Łokietka o tron krakowski, w których Wiślica odegrała znaczącą rolę.
Kolegiata
Kolegiata jest orientowaną kamienną budowlą o pseudodwunawowym, halowym korpusie i wyodrębnionym trójprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym wielobocznie, do którego od pn. przylega niska, trójczęściowa prostokątna zakrystia, a od pn.-zach. wieloboczna wieża schodowa. Bezwieżowa fasada zwieńczona jest trójkątnym, ceglanym szczytem. Pierwotnie poprzedzał ją rodzaj westwerku częściowo zniszczony w 1915 r., następnie rozebrany. Obecnie, fasadę akcentują wysokie szkarpy. Dominantą plastyczną wnętrza kolegiaty są sklepienie gwiaździste (zrekonstruowane po I wojnie światowej) wsparte na środkowym rzędzie filarów i wspornikach na ścianach obwodowych. Prezbiterium dekorowane jest częściowo zachowanymi freskami rusko-bizantyńskimi. W świątyni przechowywana jest wczesnogotycka kamienna rzeźba Madonny „Łokietkowej”, epitafia kanoników wiślickich i nagrobek Anny Stawskiej z lat 10.-20. XVII w..
Płyta Orantów (Płyta Wiślicka)
I kościół romański, wzniesiony w poł. XII w. z fundacji Henryka Sandomierskiego znajduje się pod posadzką wschodniego przęsła nawy i zachodniej części prezbiterium obecnej kolegiaty. Funkcjonował on pomiędzy poł. XII w. a 1. ćw. XIII w. Rekonstruowany jest on jako świątynia z prostokątną nawą i dwupoziomową częścią prezbiterialną na rzucie leżącego prostokąta, przechodzącego w półkolistą absydę. W dolnej części prezbiterium znajdowała się krypta, przykryta sklepieniem krzyżowym, wspartym na czterech kolumnach. W krypcie odsłonięto Płytę Orantów (Płytę Wiślicką) - gipsową posadzkę z 3. ćwierci XII wieku, której fundatorem był Bolesław Kędzierzawy lub, co wydaje się bardziej prawdopodobne, Kazimierz Sprawiedliwy - ozdobioną rytami figuralnymi. W dwóch kwadratowych polach, oddzielonych bordiurą z przedstawieniami roślinnymi oraz fantastycznych zwierząt, są przedstawienia trzyosobowych grup osób modlących: w górnym polu jest to chłopiec; duchowny w czapce oraz przygarbiony starzec; w dolnej chłopiec, mężczyzna o kędzierzawych włosach, z brodą oraz kobieta. W polu najbliżej ołtarza zostały przedstawione lwy adorujące drzewo życia. Poniżej znajduje się inskrypcja: „hi conculcari querunt ut in astra levari possint et pariter ve..” (Ci pragną być deptani, aby się mogli wznieść ku gwiazdom). W pokazanych na posadzce osobach można się dopatrywać Bolesława Kędzierzawego lub Kazimierza Sprawiedliwego z najbliższymi.
Tzw. Dom Długosza
Wiślicka wikarówka jest piętrowym, podpiwniczonym budynkiem o wydłużonym, prostokątnym planie, ze skarpą w pd.-zach. narożu i trójdzielnym układem pomieszczeń na wszystkich kondygnacjach, w którego skład wchodzi przelotowa sień (ze schodami w grubości murów) ujęta od zachodu korytarzem z grupą cel po bokach, a od wschodu - dwoma salami (w przyziemiu jest kuchnia). Na piętrze ponad sienią znajduje się dawny refektarz.
Dzwonnica
Dzwonnica jest to budowla na planie kwadratu, o czterech kondygnacjach (wydzielonych poziomymi gzymsami), z których dwie dolne wymurowano z kamiennych ciosów, a górne z cegły w wątku polskim z użyciem zendrówki we wzorach rombowych i ciosów w narożach; nakryta dachem namiotowym. W jej zwieńczeniu znajduje się kamienny późnogotycki fryz złożony z płaskorzeźbionych herbów, maswerków i hierogramów IHS oraz fryz konsolowy pod okapem dachu.
Relikty kościoła św. Mikołaja
Tuż przy kolegiacie, ok. 25 m na wschód od niej, znajduje się pawilon archeologiczny, kryjący fragment stanowiska archeologicznego obejmującego relikty najstarszego zapewne podgrodzia Wiślicy, rozległego, dwufazowego cmentarza oraz pozostałości świątyni identyfikowanej hipotetycznie z kościołem p.w. św. Mikołaja. Była to mała, jednonawowa budowla z półkolistą, nieco wydłużoną absydą, do której od pd. przylegała prostokątna kaplica grobowa
Grodzisko na łąkach
Grodzisko na łąkach, leży na skraju miasta, w porośniętym łąkami starorzeczu Nidy. Mając na uwadze stan zachowania grodzisk wczesnośredniowiecznych w Polsce, jest to dobrze zachowane i mocno wyeksponowane w terenie, jednoczłonowe założenie o powierzchni ok. 1 ha o kształcie zbliżonym do trójkąta i zaokrąglonych narożach. Zachowało czytelną formę topograficzną. Wały zachowały się do wysokości 3,8 m. Dookoła widoczne są też ślady fosy. Stanowisko jest obecnie nieużytkowane, porasta bujna trawą i jest udostępnione do zwiedzania. Na grodzisku znajdują się dwie wychodnie skały gipsowej, z których jedna jest pomnikiem przyrody.
Źródło: zabytek.pl
Początki Wiślicy owiane są tajemnicą. Starsza historiografia lokalizowała tu stolicę tzw. Państwa Wiślan, a jej początków szukała w czasach Państwa Wielkomorawskiego w IX w. Na te teorie brak jednak dowodów naukowych. Z całą pewnością możemy natomiast mówić o tym, że Wiślica należała do najdawniejszych ośrodków grodowych. Pełniła rolę administracyjną, polityczną i strategiczną, jako gród broniący przeprawy przez rzekę. Zespół osadniczy w Wiślicy był również ważnym punktem na szlaku handlowym biegnącym z Krakowa do Sandomierza, będącym fragmentem drogi łączącej Pragę z Rusią Kijowską.
Kolegiata
Największy rozkwit Wiślicy przypada na czasy panowania Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego. W poł. XII w. wzniesiono I kościół romański z kryptą. W 2 ćw. XIII w. na miejscu kościoła z kryptą zbudowano tzw. II kościół romański. Okres niezwykle prężnego rozwoju miasta został przerwany w 1241 r., kiedy to Wiślica została spalona i zniszczona podczas pierwszego najazdu tatarskiego, a być może również w trakcie drugiego na przełomie 1259 i 1260 r. Ważną rolę miasto odegrało w trakcie walk Łokietka o tron krakowski, który po raz pierwszy (na krótko) opanował Wiślicę w 1291 r. Pod koniec XIII w. biskup Muskata, który już w 1295 r. uzyskał prawo utworzenia kościelnego systemu obronnego w Małopolsce, inkastelował Wiślicę. On to przebudował kolegiatę i być może wzniósł mur na grodzisku (choć najczęściej przypisuje się to Władysławowi Łokietkowi). W Wiślicy często przebywał Kazimierz Wielki. W latach ok. 1352-80 król wzniósł wspaniałą gotycką kolegiatę na miejscu II kościoła romańskiego. Okres rządów Władysława Jagiełły, który od 1386 r. regularnie bywał w Wiślicy, był także sprzyjającym czasem dla miasta. W trakcie jego panowania wnętrze kolegiaty zostało ozdobione freskami bizantyjsko-ruskimi. W latach 60.-70. XV w. przebudowano świątynię, a na pocz. XVII w. odnowiono ją, freski zatynkowano. W 2 poł. XVII i XVIII w. była kilka razy remontowana. W 1848 r. świątynię zamknięto z powodu złego stanu technicznego, a w latach 1849-50 przeprowadzono jej remont. Świątynia ucierpiała poważnie w trakcie I wojny światowej. W 1915 r. w wyniku działań wojennych zniszczone zostało sklepienie nad nawą i dach, uszkodzone zostały mury ścian oraz częściowo więźba dachowa ( przy czym czternastowieczna więźba nad nawą zachowała się w dużym stopniu). W latach 1915-19 w prezbiterium odkryto freski, odgruzowano wnętrze i nakryto je dachem. W latach 1919-26 świątynię odbudowano wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza. W latach 1944-45 na skutek działań wojennych kościół ponownie został uszkodzony. W latach 1945-48 doraźnie wyremontowano dach. Gruntowny remont świątyni przeprowadzono dopiero w latach 1952-81. W 1964 r. filar wschodni nawy został wzmocniony przez stalowe uzbrojenie sprężające oraz pokryty płaszczem cementowym. W 1994 r. wykonano konserwację portalu południowego i tablicy erekcyjnej, a także rozpoczęto prace przy freskach, kontynuowane w latach 1996-2000. W latach 2002-12 poddano restauracji podziemia, dach i część wyposażenia kościoła (ołtarz św. Barbary).
Tzw. Dom Długosza
Następny element zespołu kolegiackiego - dom dla wikariuszy został zbudowany przez Jana Długosza w latach 1464-67. Pomiędzy 1820 a 1837 r. budynek został wyremontowany, ale już w 1866 r. groził zawaleniem. W 1873 r. przeprowadzono jego renowację. W 1915 r. wojska austriackie uszkodziły budowlę. W 1919 r. usunięto zniszczenia i odtworzono m.in. portale. W 1930 r., dom odbudowano wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza. W 1945 r. obiekt ponownie ucierpiał w wyniku działań wojennych. Dopiero w latach 60. XX w. wykonano przy nim niezbędne naprawy, połączone z badaniami architektonicznymi. W ich efekcie ustalano pierwotną dyspozycję wnętrza obiektu oraz odkryto gotyckie portale i polichromię figuralną. W latach 1995-96 zabezpieczono i wzmocniono jego dach i szczyt zachodni. W 1999 r. część budynku przeznaczono na cele muzealne. W latach 2000-12 przeprowadzono prace konserwatorskie i restauratorskie jego elewacji, kamieniarki, polichromii ściennej i drewnianych stropów.
Dzwonnica
Wolnostojącą dzwonnicę wzniesiono w latach 60.-70. XV w., z fundacji Jana Długosza. Pierwszy gruntowny remont obiektu wykonano po r. 1636. W kolejnych dziesięcioleciach wielokrotnie wymieniano poszycie i więźbę dachową. W 1831 r. zdjęto dotychczasowy hełm, a nowy gontowy dach wykonano dopiero w 1850 roku. W 1858 r. dzwonnicę strawił pożar. Odbudowę obiektu przeprowadzono w latach 1875-79, wtedy też wymieniono uszkodzone elementy fryzu (zmieniając ich układ) oraz wykonano wysoki kamienno-blaszany neogotycki hełm. Dzwonnica ucierpiała ponownie w wyniku działań wojennych w 1915 r.: spaliła się wówczas iglica hełmu, więźba dachowa i szczyt południowy (zachowały się sterczyny), od ostrzału artyleryjskiego zniszczone zostały fryz, ściana południowa IV kondygnacji i okno zachodnie. W 1923 r. przystąpiono do jej odbudowy wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza. Kolejne prace remontowo-konserwatorskie przy obiekcie wykonano w latach 1971-1974, w tym w 1972 r. zdekomponowano fryz maswerkowo-heraldyczny i zamontowano ściągi stężające w dolnych partiach kondygnacji, a w 1974 r. zamontowano na nowo fryz poprawiając układ płycin (poświadcza to inskrypcja na jednej z nich). W 2004 r. ponownie zmieniono poszycie dachowe dzwonnicy.
Relikty kościoła św. Mikołaja
Na przełomie XI i XII w. na terenie osady wzniesiono kościół św. Mikołaja (?), który funkcjonował do XIII w., kiedy to został rozebrany ze względu na budowę umocnień obronnych. Na przełomie lat 50. i 60. XX w. podczas prowadzonych badań archeologicznych odsłonięto pozostałości kościoła. W jego obrębie odnaleziono obiekt, który początkowo zidentyfikowano jako misę chrzcielną i datowano na IX w. Założenie to nie utrzymało się, a późniejsze badania nie potwierdziły tak wczesnej datacji oraz wskazały na pochodzenie misy nie związane z funkcją sakralną.
Grodzisko na łąkach
Badania archeologiczne prowadzone na grodzisku pozwoliły na wyróżnienie trzech faz budowy wałów obronnych, z czego najciekawsza jest najstarsza, niezwykła konstrukcja muru obronnego – tzw. mur suchy (wał drewniano-ziemny oblicowany od zewnątrz kamienną ścianą z płyt kamiennych). W Polsce tego rodzaju konstrukcje znane są z kilku miejsc na Dolnym Śląsku, były natomiast powszechne w Czechach, Morawach i na Słowacji. Budowę tzw. muru suchego można datować na X – koniec XI w. po 1 poł. XII w. Najmłodszym zaś założeniem obronnym był, powstały na przełomie XIII i XIV w., okalający gród mur kamienny o szerokości ponad 2 m i wysokości sięgającej 3 m zwany murem kazimierzowskim. Na majdanie grodziska odkryto równie pozostałości zabudowy mieszkalnej (budynków półziemiankowych i naziemnych), a także relikty pieców, palenisk, jam gospodarczych. Niezwykłym odkryciem na grodzisku są relikty studni zaopatrującej mieszkańców grodu w wodę oraz cysterny służącej do przechowywania wody na wypadek oblężenia, a także stanowiącej zabezpieczenie na wypadek nadmiaru wód opadowych. Interesujące są również znaleziska skarbów monet: z czasów Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana oraz z czasów potopu szwedzkiego.
Grodzisko, odgrywające jeszcze w XIV w. rolę militarną, straciło swe znaczenie w związku z budową miejskich murów wokół Wiślicy i faktycznym odcięciem od miasta.
Źródło: zabytek.pl
