Rynek we Wrocławiu

Lokacja i pierwotna parcelacja Rynku
Rozplanowanie Rynku wiąże się z najwcześniejszą lokacją na lewym brzegu Odry w obrębie obecnych granic Wrocławia. Według historyka sztuki Mariana Morelowskiego w pierwszej połowie XIII wieku, zanim wytyczono obszar Rynku, znajdował się w tym miejscu budynek, w którym sprzedawano sukno. Budynek ten miał zostać wzniesiony znacznie wcześniej niż zabudowa przyrynkowa, która została wzniesiona niezgodnie z kierunkiem zabudowy tretu. Jerzy Hawrot wspomina natomiast o istniejącym pierwszym lewobrzeżnym osiedlu Wrocławia rozciągającym się wzdłuż obecnej ulicy Wita Stwosza na odcinku od kościoła św. Wojciecha do kościoła św. Marii Magdaleny. Drugi szlak w kierunku wschód–zachód prowadził przez ulice Wita Stwosza i św. Mikołaja. Około roku 1232 książę Henryk Brodaty ulokował miasto z Rynkiem Głównym i ze znajdującymi się na nim kramami; druga lokacja miała miejsce pomiędzy rokiem 1241 a 11 marca 1242 za sprawą Bolesława Rogatki. Ostateczna regulacja prawna miała miejsce w roku 1261, gdy Henryk III oraz jego brat Władysław zastąpili stare przywileje nowymi.

Rynek został wytyczony na płaskim, plejstoceńskim ostańcu erozyjnym, gdzie jego północną granicę wyznaczała krawędź wypłukana przez wody powodziowe Odry, a granicę południową stanowiło płytkie obniżenie będące skrótem wód powodziowych. Terasa ta znajdowała się na wysokości 117 m n.p.m. i była wyniesiona o ok. 6,5 metra ponad wody Odry. Według Małgorzaty Chorowskiej plac zorientowano równoleżnikowo, zgodnie z przebiegiem szlaku handlowego Via Regia łączącego Francję, Flandrię, Nadrenię, środkowe Niemcy, południową Polskę i Ruś.

Wielkość rynku
Pierwotnie rynek wrocławski został wytyczony jako plac o bokach 600 × 480 stóp, a wraz z uwzględnieniem szerokości ulic dochodzących (30 stóp szerokości każda) 660 × 540 stóp. Z biegiem kolejnych stuleci wymiary te uległy zmianom; obecnie jest to 652–658 × 540–543 stóp, czyli 204–206 × 169–170 metrów; całkowita powierzchnia 3,64 ha. Różnice w długości wynikają ze zmian w pierzejach południowej i zachodniej. Pierzeja południowa jest obecnie krótsza o trzy metry, których „brak” wiąże się z jej zachodnim odcinkiem od przejścia św. Doroty do placu Solnego: zachodnia ściana kamienicy narożnej nr 12 w przeszłości była bardziej wysunięta w stronę dzisiejszego placu Solnego. Podobna sytuacja miała miejsce przy bloku zachodnim, który jest obecnie krótszy o 2,7 m od pierwotnie wytyczonej pierzei. Dwie ostatnie, narożne, południowe parcele, na których obecnie (2021) znajduje się biurowiec Santander Bank Polska, były przynajmniej do 1550 roku niezabudowane, co mogło spowodować przesunięcie pierwotnej linii podziału parceli.

Parcele wokół rynku zostały podzielone na trzydzieści sześć równych kurii mieszczańskich: po dziesięć na pierzejach północnej i południowej oraz po osiem na pierzejach zachodniej i wschodniej. Każda parcela miała 60 stóp szerokości (18,78 m), a ich głębokość wynosiła 120 stóp (37,56 m) dla pierzei krótszych i 240 stóp (75 m) dla pierzei dłuższych. Jerzy Piekalski podzielił wytyczone działki na pięć stref:

• Strefa I: część frontowa działki, na której wznoszono budynek, podpiwniczony lub zagłębiony w podłożu. Budynek najczęściej zajmował część działki, by z czasem zająć jej całą szerokość, ale pozostawiając przejazd lub przejście do dalszej części działki;
• Strefa II: znajdowała się za domem głównym i wznoszono na niej przybudówki, kuchnie lub pomieszczenia produkcyjne, magazynowe oraz pracownie rzemieślnicze. Pomieszczenia te zwykle miały pięć do siedmiu metrów długości;
• Strefa III: dotyczy budynków zatylnych pełniących funkcje gospodarcze i mieszkalne;
• Strefa IV: w tej części najczęściej znajdowały się studnie i kloaki;
• Strefa V: ogrodowa, rzadko występowała w centrum miasta.

Powyższy podział nie był stały, a działki i ich elementy mogły występować naprzemiennie. Paweł Konczewski wydzielił trzy uproszczone części parceli: budynek przyfrontowy, strefę zaplecza domu i strefę gospodarczo-magazynową.

Do XIX wieku parcele ulegały różnym podziałom, na mniejsze połówki, ćwiartki oraz ponownie się łączyły. Ostatecznie uformowało się sześćdziesiąt posesji, z czego pięć ma obecnie podwójną numerację[. Bloki południowe i północne początkowo nie były przecięte przejściami. Przebicie z ulicy Więziennej nastąpiło prawdopodobnie w XIII wieku, a przejście prowadzące do ówczesnej ulicy Szubienicznej (późniejsza św. Doroty, a obecnie Zaułek Jerzego Grotowskiego) zostało wytyczone w połowie XIV wieku. Podobnie było z przecinającą dziś pierzeję wschodnią ulicą Kurzy Targ. W pierwszych dekadach XIII wieku znajdowały się tu drewniane budynki, a sama ulica Kurzy Targ została wytyczona w latach 50. XIII wieku, jako łącznik Rynku z kościołem św. Marii Magdaleny. Roland Mruczek wyznaczył górną granicę wytyczenia tej ulicy na rok 1481, czyli według daty wzniesienia kamienicy nr 5 przy Kurzym Targu. Pomiędzy kamienicą Rynek 4 a Rynek 5 również istniało pierwotnie przejście, obecnie zabudowane.

W 1995 roku przeprowadzono gruntowny remont posadzki rynkowej. Dzięki tym pracom odkryto fundamenty dawnej Wielkiej Wagi, odkryto pierwotny poziom Rynku oraz fundamenty średniowiecznych sukiennic i kramów. Autorem projektu byli Róża i Tomasz Myczkowscy.

Zagospodarowanie Rynku
Od chwili wytyczenia Rynku stanowi on centrum handlowe, kulturalne i społeczne miasta. W jego obrębie lokalizowały się nie tylko rezydencje i mieszkania patrycjuszy wrocławskich i najbardziej wpływowych przedstawicieli społeczności miejskiej, ale również było to miejsce spotkań wszystkich grup społecznych, a z czasem na rynku pojawiali się ubożsi i biedniejsi mieszkańcy zajmujący różne pomieszczenia bloku śródrynkowego.

Ratusz
Swoje funkcje komunikacyjne, administracyjne i sądowe Rynek zaczął pełnić dopiero po zniesieniu odrębności prawnej Nowego Miasta. Do końca XIII wieku określenie forum stosowano zarówno do Rynku, jak i do Nowego Targu. Dopiero od 1327 roku zaczęto odróżniać stary targ, czyli Rynek (aldin Markt) od Nowego Targu (nuvin Targ). W 1350 roku po raz pierwszy pojawiła się nazwa ring, co, jak konstatuje Olgierd Czerner, może być oznaką „ukończenia zabudowań tretu i powstania pierścienia placów na obwodzie placu targowego". Nobilitacją Rynku było rozpoczęcie w XIII wieku budowy w jego centralnej części ratusza.

Pierwsze wzmianki o budowie nowego ratusza pochodzą z 1299 i 1301 roku. W tym okresie istniała już dwunawowa hala, zwana domem kupieckim, która była dołączona do dwukondygnacyjnego budynku (consistorium) z wieżą po zachodniej stronie wzniesioną z kamienia i cegły w wątku gotyckim, gdzie organizowano spotkania ogólnego zgromadzenia mieszczan (generali iudicum). Po 1328 roku do hali od strony południowo-wschodniej dobudowano kolejny budynek mieszczący Izbę Rady i Ławy. W latach 1343–1357 zbudowano na placu sądowym jednofilarową Izbę Sądową, przylegającą od południa do budynku rady, a od wschodu do consistorium. Wejście do niej znajdowało się od strony wschodniej. W 1354 roku podwyższono wieżę, a w latach 1356–1357 przebudowano piwnice winne. W 1358 roku nad salą Sądową zbudowano salę Książęcą. Sala była nakryta stropem drewnianym, a następnie sklepiona, z wykuszem, w którym znajdowała się kaplica pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty z relikwiarzem św. Doroty, patronki Wrocławia.

W kolejnych stuleciach ratusz był kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany: m.in. od końca XIV wieku do 1504 roku; w 1428 roku dobudowano Izbę Kancelarii Rady, w 1559 wieżę ratusza kolejny raz podwyższono i nakryto do dziś istniejącym hełmem. Do XIX wieku ratusz był siedzibą wszystkich urzędników miejskich; pomieszczenia były dzielone na małe gabinety. W 1853 roku ogłoszona została nowa ordynacja miejska i rozpoczęto proces wykwaterowania urzędników. Ratusz został dostrzeżony jako zabytek, a dzięki architektowi Karlowi Lüdecke oraz konserwatorom Alwinowi Schultzowi i Hermanowi Luchsowi rozpoczęto prace przywracające pierwotny wygląd wnętrz. W tym właśnie okresie ratusz zyskał neogotyckie elementy dekoracyjne, a w latach 1890–1891 na elewacji południowej ustawiono dwanaście posągów prominentnych członków rady miejskiej oraz Richarda Plüddemanna i Karla Lüdeckego. Ich autorami byli Oscar Rassau i Christian Behrens. Pod koniec lat 30. XX wieku Rudolf Stein usunął niektóre XIX-wieczne elementy wystroju, a w ich miejsce wprowadził inne wywodzące się ze stylu art déco. W tym samym okresie powstała nowa klatka schodowa.

W południowej części ratusza znajduje się sklepione wejście do jednego z najstarszych czynnych lokali gastronomicznych w Europie, Piwnicy Świdnickiej. Najstarsza wzmianka o lokalu pochodzi z 1303 roku. Karczma była najpopularniejszym wyszynkiem; od 1332 roku sprzedawano w niej jęczmienne piwo pochodzące głównie z browaru mieszczącego się na tyłach kamienicy „Pod Złotym Dzbanem” znajdującej się naprzeciwko karczmy. Z browaru do Piwnicy Świdnickiej od 1519 roku, podziemnym tunelem, dostarczano beczki z piwem.

Tret
Rynek stanowił jedno z niewielu dozwolonych miejsc handlu detalicznego na terenie miasta, wzniesiono na nim trzy duże budynki handlowe: dom kupców (sukiennice – niem. Kaufhaus), smatruz (w którym handlowano pieczywem oraz obuwiem, Schmetterhaus), a także Dom Płócieników (Leinwandhaus) mieszczący też Małą Wagę, ponadto rzędy Kramów Bogatych i Kramów Płócienników oraz Dom Wielkiej Wagi.

Sukiennice
Wschodnia elewacja Sukiennic z 1821 roku z widocznymi blankami, rys. Feist. Budynek z prawej strony znajduje się w miejscu, gdzie jest obecna kamienica „Pod Błogosławionym Jakubem”
Najstarszy w tym zespole, powstały jeszcze przed najazdem mongolskim, jest Dom Kupców wzmiankowany w dokumencie, pouczeniu prawnym Magdeburga skierowanym do księcia Henryka Brodatego. W budynku znajdowało się czterdzieści izb kupieckich, w których handlowano i krojono sukno, od czego budynek nazywano również Domem Sukna lub Domem Odzieży. Dwunawowa hala miała długość około 100 m, do której od północnej strony przylegało po 21 komór, a od południowej 19, nieposiadających okien i połączonych z halą jedynie drzwiami. Przejście między kramami wynosiło trzynaście metrów. Wejścia do Domu Kupców znajdowały się po stronach wschodniej i zachodniej; istniało również przejście poprzeczne przechodzące przez wszystkie pomieszczenia tretu. Dwie komory po stronie południowej, przy wschodnim wejściu służyły celom administracyjnym. Znajdowały się w nich krajalnia sukna i Urząd Cła. W 1515 roku krajalnia została przeniesiona do skrajnej komory szeregu południowego sukiennic, a następnie do małego budyneczku przy wschodniej elewacji. W 1574 roku, tam gdzie znajdowała się krajalnia, umieszczono Urząd Cła. Budynek miał wymiary 8,4 × 9,8 m.

W 1549 roku nad Sukiennicami ustawiono piaskowcowe filary podtrzymujące dach. Poszczególne kramy, przekształcone z czasem w trzykondygnacyjne kamienice, jeszcze w 1821 roku zachowały stare godła, od których niektóre z dzisiejszych kamienic obecnie noszą swoje nazwy, np.: „Pod Błogosławionym Jakubem”, „Pod Złotym Jabłkiem”, widoczne w dekoracji rzeźb.

Po zniesieniu przywilejów handlowych sukiennice zajmujące centrum Rynku stały się zbędne, zostały zatem w latach 1821–1824 (1820–1825) rozebrane i zastąpione klasycystycznymi kamienicami; wzniesiono dziewięć kamienic po stronie północnej i pięć po stronie południowej według koncepcji Lanhansa i projektu Heinricha Ferdinanda Tschecha i Johanna Gottfrieda Tschockiego. Domy miały różną szerokość wynikającą z wielkości wcześniejszych poszczególnych kramów. Nowe kamienice miały trzy kondygnacje o tej samej wysokości i pokryte zostały dwuspadowym dachem. Elewacja na wysokości parteru, w których znajdowały się sklepy, była boniowana, a witryny miały kształt arkad. Parter od wyższych kondygnacji oddzielał wydatny gzyms. Pomiędzy kamienicami wytyczono ulicę Św. Elżbiety (obecnie ul. Sukiennice).

Podczas działań wojennych w 1945 roku, zupełnemu zniszczeniu uległy kamienice nr 5, 6, 7, i 8. Po roku 1960 przeprowadzono pierwsze remonty pozostałych kamienic nr 1–4.

Kramy Bogate
Na północ od Sukiennic znajdowały się Kramy Bogate. Były to stanowiska handlowe ułożone w dwa rzędy, a pomiędzy nimi znajdowało się przejście obecnie znane jako Przejście Żelaźnicze i przecinało je przejście prowadzące z północy na południe. Pierwsze wzmianki na temat tych kramów pochodzą z 1242 roku, a z dokumentu z 10 czerwca 1266 wynika, że książę Henryk III odsprzedał ogrodzony teren przekupniów mający 47 i 1/2 kramów mieszczanom. Pierwotnie były to drewniane kramy, a dopiero po 1373 roku z nakazu Rady zastąpiono je budowlami murowanymi z cegły i gliny i pokrytymi dachówką.

Kramy Bogate oferowały kupującym głównie wyroby metalowe, m.in.: sztaby żelaza o wadze mniejszej niż cetnar, kosy, ostrza oraz miedź, ołów, cynę, stal, ałun, kamień winny, weneckie mydło, olej drzewny, wosk, kminek, cukier, ryż, migdały, rodzynki, anyż, figi, pieprz, imbir, gałkę muszkatołową, goździki, cynamon, szafran. W drugiej połowie XV wieku lub już pierwszej połowie kramy zaczęto trzykrotnie nadbudowywać, a w pierwszej połowie XVI wieku kramy przekształcone w kamienice zaczęto łączyć z kramami znajdującymi się po stronie Przejścia Garncarskiego. Z tego okresu pochodzi portal z datą „1541” w budynku nr 10.

Kramy Płócienników
W kolejnym pasie równoległym znajdowały się Kramy Płócienników. Trzydzieści osiem stanowisk przylegało do południowej ściany smatruza i do północnej ściany Kramów Bogatych; rozdzielało je Przejście Postrzygaczy Płótna. Najwcześniejsze dokumenty, które wspominały o kramach, pochodzą z 1299, 1303 i 1304 roku. W tym miejscu można było zakupić płótna surowe, wzorzyste i białe. Kramy miały formę bud, nakrytych pulpitowym dachem wysuniętym w stronę przejścia. Kramy stały po obu stronach przejścia i sięgały od południa do Kramów Bogatych, a od północy do smartuza. W średniowieczu w ich miejscu powstało Przejście Garncarskie, gdzie handlowano naczyniami kuchennymi i wiklinowymi koszami. Przez długi czas przejście nie miało swojej nazwy, a nazwę Kramy Garncarskie nadano w 1868 roku. Jej zabudowa pochodzi głównie z XIX wieku, z wyjątkiem zabytkowych kamienic nr 6, 8, 10, 12 w zachodniej jego części, wzniesionych w okresie renesansu. Budynki znajdujące się w południowej części Przejścia Garncarskiego zostały rozebrane na początku XX wieku, a w ich miejsce, jak i w miejsce kamienic nr 25–27 stojących przy wschodniej pierzei tretu wzniesiono dom handlowy Juliusa Henela.

Podczas działań wojennych w 1945 roku budynki stojące przy wschodniej części Przejścia uległy zniszczeniu, a następnie zostały rozebrane. W rezultacie w tym miejscu przejście zostało poszerzone. Po 1960 lub w 1965 roku pozostałe budynki nr 6–8–10 zostały wyremontowane.

Smatruz
W północnej część dzisiejszego tretu, od 1273 roku, czyli od nadania przywileju przez Henryka IV, znajdowały się trzydzieści dwa stragany z pieczywem oraz stragany sprzedające obuwie. Stragany te tworzyły tzw. smatruz, po raz pierwszy wymieniony w dokumentach źródłowych w roku 1477. Pierwotnie była to drewniana konstrukcja, a od 1300 roku murowana. Budynek był podłużną halą stojącą równolegle, w odległości osiemnastu metrów od Kramów Bogatych i podzielony na dwie części: część wschodnia miała ok. 11 metrów szerokości i 33 metry długości, a część zachodnia miała 12 metrów szerokości i 68,5 metra długości. Obie części oddzielał mur z dwoma przejściami, a na dwóch przeciwległych końcach znajdowały się po dwa wejścia. Dodatkowe wejście do smatruza znajdowało się w części północnej w miejscu, gdzie dziś znajduje się portal w kamienicy Rynek-Ratusz 7-9. W osi smatruza ustawione były słupy podtrzymujące sosręb, a ten podtrzymywany był przez poprzeczne belki stropowe. Piętro smatruza było dwutraktowe, a wejście na nie znajdowało się od strony zachodniej i prawdopodobnie także od stron wschodniej i południowej; do 1320 roku na piętrze sprzedawano wełnę, od czego funkcjonowała również nazwa „Dom Wełny”. Cały budynek był zwieńczony stromym dwuspadowym dachem zakończonym szczytami. Ławy szewskie zajmowały części wschodnią i środkową, ławy z pieczywem część zachodnią. W 1613 roku smatruz został przebudowany i dodano do niego ławy dla kuśnierzy. W zachodniej, końcowej części smatruza znajdowały się pomieszczenia Urzędu Szrotu przeznaczone dla „szrotowników”, czyli osób zajmujących się wyładunkiem beczek z winem lub śledziami. W południowo-zachodnim narożniku znajdował się natomiast Urząd Chmielu, kontrolujący handel chmielem.

Strona Rymarzy
Linię północną tretu stanowiły pierwotnie drewniane kramy siodlarzy (wspomniane po raz pierwszy w roku 1410), rymarzy (wspomniane w 1464) i pasamoników. Od nich północna strona tretu nazywana była Stroną Rymarzy (w późniejszych latach Stroną Złotników). Większość obecnych kamienic znajdujących się w północnej pierzei tretu ma rodowód sięgający XV–XVII wieku. Pierwotnie były to parterowe drewniane kramy, a następnie piętrowe murowane pomieszczenia mieszkalne przylegające do dwukondygnacyjnej murowanej ściany północnej smatruza. Z biegiem kolejnych lat pomieszczenia przekształcono w wielopiętrowe kamienice. Linia zabudowy kramów murowanych na działkach z numerami 17–23 znajdowała się ponad sześć metrów przed smatruzem. Po 1824 roku, kiedy to zlikwidowano smatruzy, właściciele kamienic z tej strony tretu wykupili od miasta za kwotę 21 000 talarów te tereny i przedłużyli swoje budynki na południe. Zachowane z tego okresu zabudowania mają cechy architektury późnoklasycystycznej.

Podczas działań wojennych w 1945 roku, domy przy tej części tretu zostały w znacznym stopniu uszkodzone; zupełnie zniszczeniu uległy kamienice nr 7, 13 i 14, a wypaleniu uległy kamienice nr 20/21, 22, 23 oraz narożny budynek nr 24. Od strony wschodniej kamienice nr 25,26 i 27 zostały wypalone i częściowo zburzone. Pierwsze plany odbudowy i renowacji kamienic zostały opracowane we wrocławskiej Pracowni Konserwacji Zabytków pod kierownictwem Edmunda Małachowicza. Plany te nie zostały zrealizowane. Kolejne plany powstały w latach 1955–1959 w Miasto-projekcie-Wrocław pod kierownictwem Stanisława Koziczuka, przy czym autorami poszczególnych kamienic byli architekci Jadwiga Grabowska-Hawrylak (kamienice nr 7, 8), Stefan Müller (kamienice nr 9, 20, 21, 22), Anna Fus-Zaorska (kamienice nr 13, 14), Stanisław Koziczuk (kamienice nr 15, 16, 17, 18, 19). Projekt został zrealizowany w latach 1957–1959. Pod koniec 1953 roku zapadła decyzja, by kamienice nr 23–26 przeznaczyć na siedziby Związku Literatów Polskich, Związku Polskich Artystów Plastyków i Stowarzyszenia Architektów Polskich. Do tego celu należało przebudować (obniżyć) zachowane konstrukcje kamienic nr 25 i 27 do poziomu kamienic 23 i 24. Dom Związków Twórczych powstawał w latach 1956–1959.

Źródło: wikipedia.pl