Stary Ratusz we Wrocławiu

Historia powstania ratusza, zwłaszcza w odniesieniu do najstarszych faz budowy, opiera się na porównaniu źródeł pisanych i oględzin wątku murów, przemurowań itd. i jest nieco różnie interpretowana przez różnych autorów. Przedstawiona poniżej wersja opiera się na badaniach dokonanych po II wojnie światowej.

Stary Ratusz
Ratusz nie był pierwszym budynkiem na Rynku (miano to przysługuje Domowi Kupców). Początkowo w lokowanym kilkakrotnie w XIII w. Wrocławiu zapewne nie był potrzebny specjalny budynek dla pięcioosobowej rady miejskiej oraz jedenastoosobowej ławy, które w przeciwieństwie do dziedzicznego wójta posiadała tylko ograniczone kompetencje. Radę wybrano prawdopodobnie po raz pierwszy w 1261. Nie jest pewne, gdzie zbierała się rada miejska, jednak pewnej wskazówki udziela tradycyjna nazwa kamienicy Rynek 30, Altes Rathaus (Stary Ratusz), po raz pierwszy wzmiankowana w roku 1672. Kamienica ta znajduje się we wschodniej pierzei Rynku, naprzeciw stanowiącego niegdyś plac sądowy południowo-wschodniego jego narożnika. Zapewne był to jeden z pierwszych murowanych domów w Rynku, w którym rada wynajmowała izbę na posiedzenia.

Consistorium z XIII w.
Najstarsza część Ratusza powstała, jak wnioskuje się ze źródeł pisanych, do roku 1299, kiedy to wypłacono wynagrodzenie budowniczym Martinusowi i Albericusowi (Marcinowi i Alberykowi) oraz zanotowano wpłatę za jednorazowe wynajęcie budynku sukiennikom. Dwa lata później kolejny rachunek poświadcza zapłatę za drobne prace wykończeniowe w piwnicy. Ta najstarsza część budynku, określana wówczas jako consistorium, jest obecnie niemal całkowicie wchłonięta przez dalsze etapy budowlane i jako taka niewidoczna z zewnątrz. Składała się z dwutraktowej parterowej podpiwniczonej hali, nakrytej stropem (obecnie środkowy odcinek północnego i środkowego traktu) oraz przylegającej od zachodu wieży. Budynek był wolno stojący, od północy znajdowało się przejście między nim a Domem Kupców, wejście zaś było zapewne po stronie południowej. Poza zgromadzeniami mieszczan posiadał funkcję handlową.

Praetorium z XIV w.
W 1326 miasto wykupiło od potomków dziedzicznego wójta 3/4 jego praw, zaś w 1329 dalszą ćwierć, dzięki czemu rada pełniła jednocześnie obowiązki wójta. Zwiększone kompetencje i prestiż wywołały konieczność budowy nowej siedziby dla rady.

Już w latach 1328-1333 w sąsiedztwie consistorium (przy jego północno-wschodnim narożniku) zbudowano drugi, znacznie mniejszy budynek praetorium, tak że dotychczasowy plac sądowy z pręgierzem był otoczony od zachodu i północy budynkami, zaś luka dzieląca consistorium od Domu Kupców została zamknięta. Nad głębiej posadowioną i ukończoną wedle zapisków w 1332 piwnicą praetorium zbudowano suterenę z przejściem na powstały między consistorium a Domem Kupców dziedziniec. Z tego przejścia dostępne były cele więzienne, służące jako swego rodzaju areszt śledczy. W kolejnej kondygnacji wysokiego parteru znajdowała się izba rady miejskiej z trzema lancetowatymi oknami. Ta murowana w tzw. wątku romańskim część budynku stanowi obecnie aneks północno-wschodni ratusza i jest widoczna jako północny odcinek elewacji wschodniej. Zespół dwóch budynków zyskał odtąd rangę ratusza, całość była określana zaś jako praetorium lub novus domus.

Izba Sądowa i nadbudowa piętra w XIV w.
W latach 1343-1357 zbudowano na placu sądowym jednofilarową Izbę Sądową, przylegającą od południa do budynku rady i od wschodu do consistorium. Na piętrze zbudowano kaplicę z wykuszem przeznaczonym na ołtarzyk. 13 marca 1345 biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli wyraził zgodę na urządzenie kaplicy. Zapewne w tym samym czasie nadbudowano piętro nad dawnym dwutraktowym consistorium oraz nad salą rady miejskiej. Wieżę podniesiono o kilka metrów i nakryto wysokim ośmiobocznym hełmem z galeryjką, a zatem podobnym jak obecne zrekonstruowane hełmy katedry. Hełm otoczony był balustradą nad murowaną częścią wieży.

W początku XV w. dwukrotnie władzę w Ratuszu przejęto siłą: 13 września 1406 na Ratusz napadli partycjusze, zaś 18 lipca 1418 został on zajęty przez plebejuszy, który ścięli burmistrza oraz pięciu ławników.

Rozbudowa w XV-XVI w.
Od lat 70. XV w. do 1504 w kilku etapach budowlanych powiększono ratusz od południa, zwiększając jego powierzchnię o połowę i nadając całości bardziej reprezentacyjny charakter. Korzystano zasadniczo z form schyłkowego gotyku, jednak przyjmując już pewne elementy renesansowe. Mistrz kamieniarski Hans Berthold z Peterem Franczke wznieśli do ok. 1480 trakt południowy (wiadomo, że w 1480 ukończono jego piwnice), a Peter Preusse z Bricciusem Gauske – trzy ryzality przyległe od tej strony, z bogato zdobionymi partiami piętra, nadwieszonymi w formie wykuszy.

Trakt środkowy i północny uzyskały w tym czasie wspólny dach i wysoki, bogato zdobiony szczyt ze sterczynami od strony wschodniej. Południowy trakt oraz aneks północno-wschodni przekryto osobnymi, niższymi dachami. Od strony wschodniej wyposażono je w niższe szczyty ceramiczne, tak że wraz z wysokim szczytem środkowym całości nadano wrażenie symetrii. Elewacje ratusza otynkowano i pokryto w 1510 dekoracją malarską, której resztki widoczne były do lat 80. XIX w., a w 1528 pojawiły się renesansowe portale Sali Sądowej i Izby Rady. 18 października 1536 umieszczono na wieży ratuszowej nowy pięciopolowy herb miasta. W 1548 od strony dziedzińca powiększono aneks północno-wschodni. W jego nowej części umieszczono na parterze kancelarię rady, a na piętrze kancelarię ławy z renesansowym wykuszem skierowanym na dziedziniec.

9 października 1550 umieszczono w wieży zegar z pozytywką, brzmiący w pełne godziny i co pół godziny. Nie wiadomo, jakie były dalsze losy zegara, gdyż już w 1558 gotycki dach hełmowy wieży rozebrano (roboty rozpoczęto 1 czerwca tegoż roku), zaś do lipca 1559 wieżę podwyższono i nakryto istniejącym do dziś hełmem renesansowym. Bardzo podobne hełmy powstały na wieżach Fary Magdaleńskiej, a inny renesansowy hełm zbudowano na szczycie wieży Fary Elżbietańskiej. Ponadto dachy ratusza oraz obu kościołów farnych posiadały pokrycie o szachownicowym, zielono-czerwonym wzorze.

24 lipca 1580 wprawiono w ruch zegar w elewacji wschodniej.

Przebudowy i uzupełnienia XVII i XVIII w.
W 1615 zarządzono przeniesienie kramów kuśnierzy z sali mieszczańskiej na piętro Smatruza. Rok później Valentin von Säbisch przesklepił salę mieszczańską i podzielił parter południowego traktu na kilka pomieszczeń, urządzając tam posterunek straży miejskiej; dodane wówczas zostały w niektórych pomieszczeniach i na zachodniej elewacji wczesnobarokowe portale. Wkrótce w wyburzonej później dobudówce na północ od wieży i głównego korpusu umieszczono mieszkanie kanclerza rady miejskiej, do którego obowiązków należało przechowywanie nocą kluczy do bram miejskich. W 1680 przebudowano i poszerzono schody prowadzące z dawnej Sali Sądowej do Sali Wielkiej (zwanej później nieściśle Refektarzem) na piętrze.

Po przejęciu Wrocławia przez Prusy wojsko przejęło niemal cały parter ratusza na swoje potrzeby. W 1778 batalion gwardyjski koszarował ponadto przez jakiś czas w Sali Wielkiej na piętrze. Zwiększone obciążenie spowodowało powstanie zarysowań w sklepieniach.

Przebudowy i renowacje
Od 1808 rada miejska nie obradowała w ratuszu, który był technicznie przestarzały i nie odpowiadał potrzebom nowoczesnej administracji miejskiej po zniesieniu feudalnych praw miejskich. Rada miejska wynajmowała różne pomieszczenia, a w latach 60. XIX w. rajcy przenieśli się do położonego nieopodal Nowego Ratusza.

Ratusz znajdował się w tym czasie w złym stanie, przez długie lata był zaniedbany i dość przypadkowo podzielony na mniejsze pomieszczenia kancelaryjne. Jego elewacje obudowano wieńcem bud przekupniów, tynki w dużej części odpadły, zaś szczyt elewacji wschodniej utracił sterczyny.

Większej renowacji doczekał się ratusz w końcu XIX w. Przeprowadził ją w latach 1884-1891 Karl Lüdecke, który wzniósł w miejscu mieszkania kanclerza nową paradną klatkę schodową i zrekonstruował sterczyny w elewacji wschodniej. Najskromniejsza elewacja zachodnia została ozdobiona fantazyjnymi pseudogotyckimi ażurowymi szczytami, niemającymi historycznego pierwowzoru w ratuszu.

W latach 1934-1936 Rudolf Stein przeprowadził kolejną renowację. Na piętrze wyburzono pozostałe ściany działowe w południowym trakcie, przywracając Sali Wielkiej formę trójnawową. Zbudowano nowe posadzki, otynkowano elewację wschodnią, zaś po stronie południowej zbudowano nowe schody wejściowe do środkowego ryzalitu, rekonstruując rozwiązanie istniejące do około 1800. Usunięto też prawie wszystkie budy przekupniów otaczające ratusz – pozostała jedna przy ryzalicie południowo-wschodnim, w której mieści się dziś kiosk z pamiątkami.

W ostatnich dniach II wojny światowej wobec poważnych zniszczeń okolicy, ratusz doznał umiarkowanych uszkodzeń: przede wszystkim sklepienie piętra przebiła bomba lotnicza (nie eksplodowała jednak). W latach 1949-1953 ratusz w pełni odremontowano pod kierownictwem Marcina Bukowskiego, skuwając tynki z elewacji wschodniej i przelicowując ją. Zmieniono też boczne szczyty wschodnie i oba szczyty zachodnie, te ostatnie w znacznym stopniu, rekonstruując ich pierwotny kształt. Elewację południową ponownie otynkowano, wykonując bardzo grubą warstwę tynku, wystającą przed lico narożnych klińców. Uszkodzoną więźbę z czasów renowacji Lüdeckego zastąpiono w latach 1972-1973 nową, o konstrukcji stalowej.

W końcu lat 80. XX wieku przeprowadzono renowację elewacji ratusza, obejmującą oczyszczenie detali kamieniarki. Mimo stosunkowo dobrego stanu budynku na pocz. XXI w. ponownie odnowiono elewacje, uzupełniając pozostające od II wojny światowej ubytki kamieniarki i nadając głównemu szczytowi barwę żółtą, a elewacji południowej, gdzie wymieniono tynki na cieńsze, rdzawoczerwoną. Na podstawie badań odtworzono też polichromię herbu miasta na wieży.