Cmentarz ewangelicki w Zabrzu

W I połowie XVI w. prężnymi ośrodkami luteranizmu obok Wrocławia był Brzeg, a także Opole, gdzie zdecydowana większość duchownych, mieszczan, a także mas chłopskich opowiedziała się za nabożeństwami w duchu ewangelickim. Również na terenach wokół Zabrza, reformacja czyniła bardzo szybkie postępy. Ewangelicy (luteranie) stanowili absolutną większość w Bytomiu, Tarnowskich Górach, Pyskowicach, Raciborzu, i w wielu okolicznych wsiach. Wyjątek stanowiły Gliwice, gdzie rada miasta opowiedziała się przeciw nowemu ruchowi religijnemu, oraz Toszek. Jeśli chodzi o Zabrze, nie ma całkowitej pewności, czy w kościele św. Andrzeja odprawiano ewangelickie nabożeństwa na przełomie XVI i XVII wieku, natomiast kościoły w Mikulczycach, Biskupicach i Kończycach były w tamtym czasie ewangelickimi. Nowe prądy religijne dotarły więc na tereny, które dzisiaj wchodzą w skład miasta Zabrza. Kres rozwoju Reformacji na Górnym Śląsku stanowiła wojna 30-letnia (1618-1648) i następująca po niej kontrreformacja, w wyniku której ewangelicy stracili niemal wszystkie kościoły.

Ponowne pojawienie się ewangelików w Zabrzu wiąże się z odkryciem pokładów węgla kamiennego i rozwojem przemysłu. Na teren miasta zaczęła napływać ludność, której sporą część, zwłaszcza urzędników, stanowili ewangelicy. W I połowie XIX wieku życie religijne tutejszych luteran nie miało zorganizowanej formy. Miejscowi luteranie podlegali formalnie parafii ewangelickiej w Tarnowskich Górach. Dzięki dobrym stosunkom z proboszczem parafii św. Andrzeja w Zabrzu, czynności kościelne (chrzty, pogrzeby, śluby) były tam sprawowane, a raz na miesiąc w udostępnionej starej cechowni nabożeństwa ewangelickie odprawiał duchowny ewangelicki z Tarnowskich Gór. W 1830 macierzystą parafią zabrzańskich ewangelików stały się Gliwice.

Następował znaczny przyrost ludności, a liczbę ewangelików szacuje się w tym czasie na ok. 500. W 1854 nastąpiło otwarcie szkoły ewangelickiej w okolicach starej cechowni. Brak było cmentarza, kiedy więc w 1867 proboszcz rzymskokatolicki odmówił pozwolenia na dalsze pochówki z powodu braku miejsca, hrabia Henckel von Donnersmarck przekazał na ten cel dwie morgi ziemi. Nowy cmentarz poświęcono w 1868. Z biegiem lat coraz bardziej nagląca stawała się konieczność usamodzielnienia się miejscowej społeczności ewangelickiej. Dzięki pomocy finansowej z zewnątrz gromadzono niezbędne środki. W 1872 oddano do użytku szkołę, a rok później, 1 czerwca 1873 utworzono samodzielną parafię ewangelicką w Zabrzu, liczącą wtedy 1367 wiernych. W skład nowej parafii weszły gminy: Zabrze, Małe Zabrze, Dorota, Zaborze, Biskupice, Mikulczyce, Maciejów i Sośnica.

W tym czasie trwała już budowa kościoła. 25 października 1874 odbyło się poświęcenie nowego kościoła Pokoju, a jednocześnie wprowadzono w urząd pierwszego proboszcza parafii, ks. Gustawa Adolfa Kuhna, który pracował w Zabrzu już od 1872 jako wikariusz. Ostatnim etapem prac inwestycyjnych było oddanie plebanii w 1879. W parafii funkcjonowało w tym czasie 8 szkół ewangelickich. Wielkim dziełem było utworzenie w 1883 roku Diakonatu, prowadzony przez ewangelickie diakonise, który objął opieką starców, sieroty i kaleki. Odbywały się nabożeństwa w języku polskim – średnio 9 razy w roku.

W 1893 niespodziewanie zmarł pierwszy proboszcz zabrzańskiej parafii ks. Adolf Gustaw Kuhn. Parafia liczyła wówczas 2.275 wiernych. Rok później nowym proboszczem został wybrany ks. Wilhelm Waiss, który sprawował swój urząd do 1913. W tym okresie następował szybki przyrost liczby wiernych, do około 6 tys. w 1912. Następstwem była konieczność wybudowania nowego kościoła w Zabrzu. Ponieważ najszybszy przyrost wiernych następował w Zaborzu (dzielnicy Zabrza), tam w latach 1903-1905 wybudowano kościół Królowej Luizy. Poświęcenie kościoła odbyło się 2 lipca 1905. Plebanię, nieco oddaloną od kościoła, oddano w 1911. W 1910 utworzono odrębne stanowisko II proboszcza dla Zaborza, na które wybrano ks. Alfreda Krafta. Również i na Zaborzu odprawiano nabożeństwa w języku polskim.

Inną dzielnicą, w której następował szybki przyrost liczby ewangelików, były Biskupice. Już w 1869 otwarto tam szkołę ewangelicką i kaplicę. W 1870 odbyło się tam pierwsze nabożeństwo ewangelickie. Biskupice stanowiły stację kaznodziejską obsługiwaną przez wikariuszy z Bytomia. Samodzielną parafię w Biskupicach utworzono w 1886. Dziesięć lat później przebudowano kaplicę nadając jej obecny kształt. W 1905 mieszkało na terenie tej parafii 814 ewangelików, w tym 44 mówiących po polsku. W 1927 powstało przedszkole i stacja diakonis, a zbór liczył 1350 wiernych. Pierwszym proboszczem parafii, do 1929, był ks. Alfred Paulisch. Po jego śmierci proboszczem został ks. Reinhard Steffler. Do 1945 Biskupice były samodzielną parafią.

W 1909 rozpoczął działalność chór kościelny. Prężnie działało Koło Pań, które prowadziło pracownie robót ręcznych, kroju, szycia itp. Funkcjonował Związek Ewangelickich Kobiet i Dziewcząt oraz Związek Ewangelickich Mężczyzn i Młodzieńców. W 1913 zakończył swoją służbę w Zabrzu ks. Weiss, na miejsce którego wybrano ks. Otto Hoffmanna. Po I wojnie światowej i po ostatecznym podziale Górnego Śląska, do Zabrza przybyła spora grupa luteran z części przyznanej Polsce. W 1929 liczebność parafii przekroczyła 9 tys. wiernych.

W Mikulczycach (dzielnicy Zabrza) nabożeństwa zaczęto odprawiać od 1922 w sali przedszkola huty Donnensmarck (przy ul. Steigerstrasse, ob. Sztygarów). Kościół wybudowano w 1937, kiedy w ciągu niespełna dwóch miesięcy wzniesiono do dziś istniejącą drewnianą budowlę. Kościół zaprojektowała i wykonała firma Christoph und Unmack z Niesky, specjalizująca się w budowie drewnianych, prostych obiektów. Obecnie Mikulczyce stanowią filiał parafii zabrzańskiej. Również w Sośnicy (dzielnicy Gliwic) rozpoczęto odprawiać nabożeństwa od 1922, miejscem spotkań była jedna z sal gospody. Rok później w podobnym pomieszczeniu po raz pierwszy spotkali się ewangelicy z Maciejowa.

W 1936 zmarł ks. O. Hoffmann, a jego miejsce na stanowisku proboszcza zajął ks. Hermann Tiessler, który pozostał w Zabrzu do 1945. W 1939 liczba wiernych przekroczyła 10 tys. Jednak II wojna światowa położyła kres szybkiemu rozwojowi ewangelicyzmu na terenie Zabrza. Wielu parafian zginęło, inni znaleźli się w obozach, część zaś opuściła Zabrze przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Wyjechał również ks. Tiessler.

Po wojnie pierwsze polskie nabożeństwo ewangelickie odprawił w Zabrzu 23 września 1945 ks. Alfred Hauptman. Parafia utraciła szkołę, salę przy ulicy Floriana, w Biskupicach ostała się tylko kaplica, a w Mikulczycach kościół przejęty przez katolików, został odzyskany dopiero w 1952. Z powodu wojny nie zbudowano kościołów w Maciejowie i Sośnicy – nabożeństwa w prowizorycznych pomieszczeniach odbywały się tam do 1942. W 1952 ks. Alfred Hauptman został pierwszym powojennym proboszczem parafii zabrzańskiej, pełniąc tę funkcję aż do 1983. Ks. Hauptmann był również seniorem (biskupem) diecezji katowickiej do 1980. W 1970 zaprzestano nabożeństw w Zaborzu, gdy na skutek szkód górniczych kościół trzeba było rozebrać. W ramach reorganizacji sieci parafialnej do Zabrza przyłączono filiały w Zdzieszowicach-Rozwady (funkcjonował on do przełomu lat 60. i 70.) oraz istniejący do dziś w Kędzierzynie-Koźlu.

Okres powojenny charakteryzował się spadkiem liczby wiernych, którego głównym powodem była emigracja do Niemiec. Szczególne nasilenie wyjazdów notowano w latach 1945-1950, 1957-1960 oraz w latach 80. Proces ten uwidacznia liczebność parafii, która spadła poniżej 1500 wiernych w latach 70., a obecnie poniżej tysiąca. Stabilizację udało się osiągnąć dopiero w latach 90.

W 1998 niespodziewanie zmarł nowy proboszcz parafii, ks. Andrzej Hauptman – syn ks. Alfreda Hauptmana. W 1999 zgromadzenie parafialne wybrało nowego proboszcza Parafii w Zabrzu, ks. Dariusza Dawida, pochodzącego z Byczyny na Ziemi Kluczborskiej. W 2001 odrestaurowano wnętrze kościoła Pokoju, utworzono ośrodek katechetyczny na piętrze plebanii. W latach 2001-2002 trwał remont kościoła w Mikulczycach (wymiana dachu, okien, wzmocnienie fundamentów kościoła, przebudowa schodów wejściowych). Przeprowadzono także kapitalny remont kaplicy cmentarnej oraz szereg innych przedsięwzięć. W 2002 przeprowadzono prace remontowe organów w kościele Pokoju, dzięki czemu stał się on na powrót miejscem koncertów i recitali organowych.

Źródło: wikipedia.pl

Cmentarz żydowski w Zabrzu nie jest ogólnodostępny. Teren jest ogrodzony i zamknięty wielką bramą. W sprawie jego zwiedzania najlepiej jest się skontaktować z Urzędem Miasta.