Cmentarz żydowski w Zabrzu
A/1500/92 z 18.09.1982
Założony pod koniec XIX w. zabrzański kirkut powstał wraz z powołaniem do życia w mieście gminy żydowskiej. Jako jeden z niewielu w wojewódzkie śląskim zachował się do dnia dzisiejszego w całkiem dobrym stanie, w dużej mierze dzięki opiece, jaką roztacza nad nim Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Zabrzu. Nie tylko jego dobry stan, ale również charakter występujących na nim nagrobków, czynią zabrzański kirkut miejscem wyjątkowym. Podziwiać tutaj bowiem można zarówno skromne macewy, jak i monumentalne rodzinne grobowce. Stanowi to o częściowej asymilacji zamieszkującej Zabrze społeczności żydowskiej z pruską. W czternastu kwaterach pochowanych zostało tutaj ponad 678 osób. Najstarszymi nagrobkami są groby dzieci Moritza Adlera, Johanny Friedmann oraz Bejla Ben Szlera, zmarłych w 1872 r. Znajdują się one na terenie kwatery B, najstarszej części nekropolii, która położona jest po lewej stronie głównej alei. Ogółem na cmentarzu pochowanych jest prawie 700 osób, różnej narodowości. W większości jednak spoczywają tutaj doczesne szczątki Żydów pochodzenia niemieckiego. Do dnia dzisiejszego, na powierzchni 1,5 ha, która swoim kształtem przypomina literę „L”, zachowało się ok. 300 nagrobków. Najstarsze z nich zostały wykonane z szarego piaskowca, późniejsze z marmurów, granitu szwedzkiego, czerwonego labradorytu oraz sjenitu. Zachowały się typowe zdobienia nagrobne oraz inskrypcje w języku niemieckim i hebrajskim.
Najpiękniejsze nagrobki pochodzą z przełomu XIX i XX w. Są to szpalerowe grobowce, wtopione w mury przyścienne, których obramienia stanowią portale lub portyki półkolumn i pilastrów. Rodzinne grobowce ujęte są w ramy kolumn, półkolumn i pilastrów. Na szczególną uwagę zasługują grobowce rodzin: Goldmann, Dcko, Herzberg, Borinski oraz Leschnitzer. Najokazalszym jest rodzinny grobowiec Maxa Boehma (twórca rozbudowy cmentarza, zm. 1904 r.), który wykonano z czarnego granitu szwedzkiego. Na cmentarzu znajdują się także mogiły wojenne, z okresu I i II wojny światowej. Pod jego murami w 1918 r. pochowano na nim zmarłych żołnierzy rosyjskich, którzy znajdowali się w obozie jenieckim w Zabrzu. W czasie II wojny światowej złożono tu również szczątki więźniów tutejszego podoobozu KL Auschwitz-Birkenau (mogiła zbiorowa).
Zabrzański cmentarz żydowski charakteryzuje się ponadto pięknym, zabytkowym drzewostanem. Podziwiać tutaj można ponad dwieście drzew trzynastu różnych gatunków. Najliczniej reprezentowane są grochodrzewy, jak również jesiony wyniosłe, klony, jawory i inne. Najstarszymi drzewami są trzy platany kloniste, które zostały posadzone ponad 120 lat temu.
Cmentarz od 1989 r. znajduje się pod opieką Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Zabrzu.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Cmentarz żydowski w Zabrzu został założony w 1871 r. na gruncie podarowanym zabrzańskiej gminie żydowskiej przez ostatniego prywatnego właściciela miasta, Guido Heckel von Donnersmarcka. Parcela o wielkości 1 morgi znajdowała się na ówczesnych peryferiach miasta, na terenie dawnej XVIII-wiecznej kolonii zamkowej (było to zgodne z zasadą lokalizowania cmentarzy jako miejsc „nieczystych” w odległości co najmniej 25 m od najbliższego domu mieszkalnego). Po kilku miesiącach od założenia cmentarza wybudowano przy nim dom przedpogrzebowy, w którym swoją siedzibę znalazło bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. W 1892 r. pochowany obecnie na cmentarzu Max Boehm sfinansował rozbudowę domu przedpogrzebowego, przy którym powstało mieszkanie dla dozorcy i ogrodnika opiekującego się cmentarzem. W latach 1894–1895 miało miejsce powiększenie powierzchni cmentarza do długości sąsiedniego cmentarza ewangelickiego. Potwierdzają to daty na nagrobkach. W następnych latach przeprowadzono kolejne zakupy parceli ziemi na potrzeby cmentarza. W sumie cmentarz powstał w czterech etapach. Ostatnie pochówki miały tutaj miejsce w 1954 r.
W przeszłości cmentarz został pozbawiony opieki, co przyśpieszyło jego dewastację, a wiele marmurowych i granitowych nagrobków zostało skradzionych. W latach 1991–1992 dwukrotnie zniszczono cmentarz. Część zniszczonych macew zniesiono w jedno miejsce zwane „ścianą płaczu”.
Opiekę nad cmentarzem sprawuje od 1989 r. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Zabrzu.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Cmentarz żydowski w Zabrzu nie jest ogólnodostępny. Teren jest ogrodzony i zamknięty wielką bramą. W sprawie jego zwiedzania najlepiej jest się skontaktować z Urzędem Miasta.
