Osiedle Robotnicze Towarzystwa Akcyjnego Zawiercia (TAZ) w Zawierciu
A/1428/91 z 10.01.1991
Osiedle robotnicze TAZ jest jednym z najcenniejszych zabytków Zawiercia. Zostało zbudowane na przełomie XIX i XX w. jako pierwsze zorganizowane osiedle na terenie miasta o zbudowanie wielorodzinnej. Architektem i budowniczym tego niezwykłego, wzorowanego na podobnych rozwiązaniach stosowanych w zaborze rosyjskim, założenia urbanistycznego był inż. Bigoszewski, a po jego śmierci P. Munch.
Osiedle składało się z budynków mieszkalnych, z których każdy obsadzony został drzewami wyznaczającymi główne aleje kolonii. Pomiędzy ulicami a domami urządzono ogródki oddzielone płotkami i miejsca do rekreacji. Integralną częścią osiedla były obiekty użyteczności publicznej dla robotników, takie jak: szpital na 30 miejsc, dom lekarza z gabinetem przyjęć, pralnia, łaźnia miejska, Dom Ludowy, piekarnia i szkoła. Na terenie kolonii znajdowały się ponadto: willa dyrektora TAZ, tzw. Pałacyk Szymańskiego oraz dwa obiekty sakralne – kościół rzymskokatolicki pw. św. Apostołów Piotra i Pawła oraz ewangelicko-augsburski (który obecnie mieści Cech Rzemiosł Różnych), a także Resursa Obywatelska czy też nowoczesna szkoła.
Degradacja przestrzenna i społeczna osiedla rozpoczęła się z chwilą przejęcia go przez Skarb Państwa w 1959 r. Resursę i Dom Ludowy sprzedano prywatnym właścicielom. Dom Ludowy przekształcono w pawilon handlowy, który w 2002 r. zabudowano zewnętrznymi przybudówkami zmieniającymi całkowicie jego pierwotny wygląd i styl. Funkcje sakralne przestał pełnić kościół ewangelicki. Najpiękniejszymi współcześnie obiektami osiedla robotniczego TAZ są więc Pałacyk Szymańskiego, w którym swoją siedzibę ma m.in. Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna oraz Miejska Izba Muzealna oraz reprezentująca styl polskiego gotyku bazylika pw. św. Apostołów Piotra i Pawła.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Budowa osiedla robotniczego TAZ miała bezpośredni związek z dynamicznym rozwojem założonej w 1833 r. przędzalni bawełny i związanej z nim rosnącej liczby pracowników, którym trzeba było zapewnić godne warunki mieszkaniowe. W 1879 r. Zarząd Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie” nabył grunty pod budowę kolonii robotniczej, które usytuowane były na wschód od fabryki i linii kolejowej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Równocześnie podjęto decyzję o założeniach architektonicznych osiedla, zgodnie z którymi domy miały być budowane wzdłuż regularnie położonych ulic i alei oraz posiadać odpowiednio dużą przestrzeń na zorganizowanie podwórek i zaplecza gospodarczego.
Budowę osiedla TAZ podzielić można na cztery etapy:
- lata 1880–1887, podczas których wznoszono budynki dwukondygnacyjne, na planie prostokąta z dwuspadowym dachem; wytyczono w ten sposób trzy aleje ułożone równoległe wobec siebie: Pierwsza Aleja (Fabryczna), Druga Aleja (Konopacka), Trzecia Aleja (F. Szymańskiego);
- lata 1887–1895, podczas których częściowo przystosowano do zamieszkania poddasza, kryte dachówką;
- lata 1895–1907, podczas których wznoszono budynki trzykondygnacyjne z użytecznym poddaszem, podpiwniczone i skanalizowane oraz w czasie których powstał m.in. Pałacyk Szymańskiego, została ukończona budowa kościoła ewangelicko-augsburskiego;
- lata 1907–1910, podczas których zbudowano m.in. budynki: resursy obywatelskiej, Domu Ludowego, łaźni miejskiej, szkoły TAZ oraz ratusza.
W latach powojennych otoczenie osiedla robotniczego TAZ uległo znacznym zmianom na skutek dynamicznej rozbudowy Zawiercia. Cześć budynków została zupełnie wyburzona, powstały także nowe zabudowania mieszkalne, które zaburzyły zabytkowy układ urbanistyczny osiedla TAZ. Niektóre obiekty TAZ sprzedano prywatnym właścicielom, którzy adaptując je do pełnienia nowych funkcji, przebudowywali je w sposób pozbawiający je pierwotnych cech stylowych.
Źródło: peuk.fiiz.pl
