Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe to najstarsza nieprzerwanie czynna kolej wąskotorowa na świecie, funkcjonująca od 1853 roku. Od roku 2002 funkcjonuje jako kolej turystyczna zapewniająca dogodny dojazd nad Zalew Nakło-Chechło oraz do Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach. Na stacji Bytom Karb Wąskotorowy znajdują się: kolekcja zabytkowego taboru kolejowego, Izba Tradycji (niewielkie muzeum) oraz nastawnia Bytom Karb Wąskotorowy, gdzie turyści mogą zobaczyć unikatowe i czynne mechaniczne urządzenia sterowania ruchem kolejowym. Kolej jest członkiem Szlaku Zabytków Techniki od momentu jego powstania, co roku bierze też udział w Industriadzie. Na terenie stacji organizowane są wydarzenia kulturalne (np. koncerty muzyki elektronicznej), pikniki rodzinne oraz gry terenowe. Teren stacji jest udostępniany na potrzeby m. in. organizacji plenerów fotograficznych oraz grup rekonstrukcyjnych. 

Kolejka udostępniana jest w ruchu turystycznym w sezonie letnim, na trasie pomiędzy stacjami krańcowymi Bytom Wąskotorowy i Miasteczko Śląskie Wąskotorowe. W Miasteczku Śląskim przy stacji wąskotorowej powstała nowa stacja kolei normalnotorowej Miasteczko Śląskie Centrum, gdzie kursują pociągi na trasie Częstochowa - Zawiercie - Lotnisko Pyrzowice - Tarnowskie Góry. Ponadto przy stacji wąskotorowej w Miasteczku Śląskim tworzone jest centrum przesiadkowe z obszernym parkingiem dla samochodów, gdzie już niedługo w sposób wygodny będzie można rozpocząć podróż Górnośląskimi Kolejami Wąskotorowymi.

Obecnie Górnośląskie Koleje Wąskotorowe przeżywają swój renesans – najnowszym sukcesem jest uruchomienie pozyskanej w 2019 r. przez Stowarzyszenie lokomotywy parowej, pochodzącej z 1950 roku. Liczący już ponad 70 lat „Ryś” trafił do Bytomia we wrześniu 2019 roku. To drugi parowóz tego typu, jaki posiadają GKW w swojej parowozowni, do dziś przetrwało ich zaledwie kilka. Jest to więc unikat i stanowi nie lada gratkę dla miłośników kolei.

* * * 

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW, miejscowa nazwa rosbanka, niem. Oberschlesische Schmalspurbahnen (OSSB)) – publiczna sieć kolei wąskotorowych o prześwicie toru 785 mm, uruchomiona w połowie XIX wieku, służąca pierwotnie głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Obecnie Górnośląskie Koleje Wąskotorowe funkcjonują jako kolej turystyczna na części dawnej sieci o długości 21 km, pomiędzy Bytomiem a Miasteczkiem Śląskim.

Przeznaczenie
Ich powstanie w połowie XIX wieku zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe koleje wewnątrzzakładowe poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu Giesches Erben w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone po II wojnie światowej do Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Polskich Kolei Państwowych.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków była nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. Z wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po II wojnie światowej między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudami i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z Zalewem Nakło-Chechło w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna. Uważane są za najstarszą nieprzerwanie funkcjonującą kolej wąskotorową na świecie.

Na kolei przyjęto typowy prześwit toru 785 mm (30 cali pruskich). Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785 mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600 mm, 630 mm, 800 mm, 900 mm, 1050 mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zbudowano wąskotorową kolej parkową. Nie były one połączone z siecią GKW.

Źródło: slaskie.travel / wikipedia.pl / zabytkitechniki.pl