Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach

Historia odbudowy kopalni zabytkowej w Tarnowskich Górach jest dość odległa. Istniejące pod miastem liczne wyrobiska górnicze wzbudzały ciągłe zainteresowanie ludzi, których pragnieniem było zabezpieczyć je i udostępnić społeczeństwu. Już w okresie międzywojennym przy ówczesnym magistracie powołano zespół ludzi planujących utworzenie w podziemiach kopalni zabytkowej.

Z tego okresu pochodzą pierwsze opracowania historyczne oraz wydawnictwa propagandowe. Poważnym osiągnięciem było uzyskanie w 1938 r. nadania górniczego na tereny stanowiące kopalnię zabytkową. Wybuch II wojny światowej wstrzymuje plany, a sprawa udostępnienia podziemi ulega w czasie okupacji całkowitemu zapomnieniu. Po 1945 r. idea odbudowy kopalni odzywa ponownie.

Współpracujący z przedwojennym zespołem sztygar Alfons Kopia - człowiek wielce rozmiłowany w podziemiach tarnogórskich, potrafił stworzyć odpowiedni klimat i zawiązać grupę ludzi, którzy podjęli inicjatywę udostępnienia podziemnych wyrobisk społeczeństwu. A. Kopia organizuje w 1953 r. Społeczny Komitet d.s. Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej, który następnie przekształca się w pełnoprawne "Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej". W statucie tej organizacji jednym z podstawowych zadań była odbudowa kopalni zabytkowej i uruchomienie podziemnego muzeum.

Od pierwszych chwil swego istnienia Stowarzyszenie skupiło w swoich szeregach wielu entuzjastów dla realizacji tej idei. Przystąpiono od zaraz do odbudowy kopalni. Rozpoczęto intensywne badania i penetracje podziemi, które prowadzono w bardzo trudnych warunkach.

Zebrane w czasie wypraw materiały stanowiły podstawę do opracowania założeń projektowych oraz dokumentacji technicznej kopalni. Eksponaty znalezione w czasie wypraw w podziemiach były pierwszymi zbiorami dla muzeum regionalnego. Ta społeczna i ofiarna działalność znalazła uznanie i poparcie władz wyższych. Prowadzona szeroko akcja propagandowa przyczyniła się do szerszego zainteresowania problematyką odbudowy tarnogórskich podziemi.

W miesiącu lutym 1955 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach podejmuje uchwałę nr 6/87, na mocy której powołany zostaje do życia Wojewódzki Komitet Odbudowy Kopalni Zabytkowej w Tarnowskich Górach. Zadaniem Komitetu było realizowanie prac podjętych przez Stowarzyszenie przy odbudowie kopalni. Działalność Komitetu skoncentrowała się na przygotowaniu podstaw prawno - organizacyjnych, oraz opracowań pierwszych założeń do projektu kopalni. Po 2 latach działania Komitet przestał istnieć. Duże zainteresowanie jednak zamierzeniami Stowarzyszenia przez miejscową władzę umożliwiło podjęcie dalszych kroków w kierunku odbudowy kopalni.

W 1957 r. powołany został przy Powiatowej Radzie Narodowej "Społeczny Komitet Odbudowy Kopalni Zabytkowej", w skład którego weszli miejscowi działacze, wybitni fachowcy z górnictwa i władz górniczych. Przy Wydziale Kultury PRN została zorganizowana w 1958 r. komórka robocza, której kierownictwo objął mgr inż. Franciszek Garus. Pierwszym osiągnięciem Komitetu była realizacja projektu Stowarzyszenia udostępnienia społeczeństwu Sztolni "Czarnego Pstrąga" w 1957 r.

Działalność Komitetu skierowana została jednak przede wszystkim na uruchomienie dla celów turystycznych wyrobisk w rejonie szybu "Anioł". Opracowano nowe założenia projektowe, na podstawie których Biuro Projektów i Studiów Nowych Kopalń w Gliwicach wykonało projekt koncepcyjny kopalni zabytkowej. Projekt ten zyskał społeczną akceptację. W 1959 r. odbudowa prowadzona przez Wydział Kultury PRN zostaje wstrzymana. W 1960 r. rolę kontynuatora (inwestora) odbudowy kopalni zabytkowej przejmuje Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. Od tej chwili datuje się nowy etap w historii odbudowy tego obiektu. Utworzona zostaje własna brygada górnicza, której kierownictwo przejmuje inż. Franciszek Garus.

Równocześnie czyny społeczne mieszkańców miasta, zakładów pracy, kopalń powiatu tarnogórskiego stają się podstawowym czynnikiem prowadzenia odbudowy.

Własna brygada prowadzi liczne roboty górnicze pod ziemią. W 1961 r. przeprowadzono szereg zmian w Społecznym Komitecie Odbudowy Kopalni Zabytkowej, którego kierownictwo przejął Czesław Piernikarczyk. Komitet poświecą wiele uwagi sprawom naukowym, zagadnieniom konserwatorskim, sprawom ekspozycji muzealnej i problemom technicznym odbudowy oraz finansowym kopalni. Tempo robót odbudowy wstrzymane zostało tragicznym wypadkiem, jakiemu uległ kierownik robót górniczych mgr inż. Franciszek Garus w dniu 24 luty 1967 r. Była to ogromna strata nie tylko dla pewnej realizacji podjętej inicjatywy odbudowy kopalni. Odszedł niezmiernie wartościowy i zaangażowany społecznik Ziemi Tarnogórskiej. Do roku 1970 trwała przerwa w robotach górniczych. Nad odbudową kopalni zabytkowej patronat przejął Kombinat Górniczo-Hutniczy "Orzeł Biały" w Brzezinach Śl. W miejsce Społecznego Komitetu powołany został "Komitet Doradczy", w skład którego weszli fachowcy z resortu górnictwa. Podjęto kontynuację robót górniczych oraz robót związanych z budową nadszybia i muzeum. Szczególne nasilenie robót nastąpiło w 1976 r. tj. w okresie przypadającego jubileuszu 450-lecia nadania miastu praw miejskich. Do odbudowy kopalni włączają się miejscowe zakłady pracy oraz społeczeństwo miasta. W wyniku dużego zaangażowania zarówno władz jak i przedsiębiorstw i instytucji ten wspaniały obiekt mógł po wielu latach znojnej pracy i społecznego czynu być przekazany w dniu 5 września 1976 r. społeczeństwu. Pierwszego uruchomienia maszyny wyciągowej dokonał generał Jerzy Ziętek. Rozpoczęte przed wielu laty dzieło zostało ukończone. Jednocześnie obok kopalni rozpoczęto budowę Skansenu Maszyn Parowych, Kopalnia zabytkowa jest wspaniałym pomnikiem twórczej pracy gwarków tarnogórskich. Poniższe dane ilustrują jej wielkość. Wysokość wieży wyciągowej szybu "Anioł" wynosi 30,5 m. Głębokość szybu "Anioł" - od zrębu 40,5 m + głębokość rząpia 5 m. Szyb posiada kształt beczkowy o wymiarach 3,5 m x 2,9 m. Jest on wyposażony w klatkę jednopiętrową, do której jednorazowo może wejść 8 dorosłych osób. W szybie znajduje się również przedział schodowy posiadający 40 pomostów spoczynkowych.

Na wieży zabudowane są dwa kota linowe. Długość trasy zwiedzania (trasy turystycznej) wynosi 1700 m, do której przylega 7 komór o powierzchni od 500 m2 do 2000 m2.

Czas zwiedzania tej trasy wynosi 1,5 godz. Trasa swym kształtem przypomina trójkąt, którego wierzchołkami są 3 szyby: "Anioł", "Żmija" i "Szczęść Boże". Szyb "Anioł" jest szybem zjazdowym, zaś szyb "Żmija" pełni funkcję szybu wentylacyjnego. W tym szybie znajduje się również przedział drabinowy składający się z 20 pomostów spoczynkowych oraz 21 drabin każda po 2 m długości. Głębokość tego szybu wynosi 42 metry.

Źródło: Wyciszczak S., Przewodnik tarnogórski, 2000

Rys historyczny górnictwa tarnogórskiego

Najwcześniejsze znaleziska wyrobów ołowianych z pogranicza Górnego Śląska i Małopolski znane są ze schyłku epoki brązu i epoki żelaza. Przypuszcza się, iż już około 1600 - 1000 roku p.n.e. istniały tu niewielkie eksploatacje złóż. Z okresu tego odnaleziono wyroby ołowiane. Przedmioty ołowiane znajdowane na niewielkim terenie pozwalają przypuszczać, że były produkowane przez lokalną ludność na bazie miejscowych surowców.

W pierwszym etapie eksploatacja opierała się o wybierkę powierzchniową, obejmującą w miarę odkryć coraz to nowe złoża. W następstwie tego eksploatacja przechodziła stopniowo w górnictwo podziemne.

Pierwsze udokumentowane źródła o górnictwie ziemi tarnogórskiej prawdopodobnie pochodzą z bulii ogłoszonej w 1136 r. przez papieża Innocentego II, skierowanej do arcybiskupa Gnieźnieńskiego. Mowa w niej o kopalniach srebra z okolic Bytomia. Niektóre źródła podają, że może tu chodzić o Srebrną Górę koło Segietu (Molenda, 1969, Jedynak, 1985). Dokumenty z 1247 r. mówią o eksploatacji złóż w Reptach, gdzie znajdowały się wychodnie galeny (Molenda, 1969). Produkcja srebra z tych złóż już w pierwszej połowie XII wieku stawiała ten rejon w rzędzie najstarszych średniowiecznych ośrodków górniczych Europy Środkowej, starszych od Freibergu, Tyrolu, Igławy i Kutnej Hory (Molenda, 1969). Produkcja srebra miała zapewne miejsce do XIII wieku, a pod koniec tego wieku i w XIV zasadniczym produktem uzyskiwanym z tych złóż był ołów, a srebro uzyskiwano już tylko w niewielkich ilościach.

Kopalnie galeny w XIII i XIV wieku istniały w Reptach, Piekarach Rudnych, Bobrownikach. Suchej Górze, Stolarzowicach, Zbrosławicach, Ptakowicach, Dąbrówce oraz w Szarleju (Abt, 1957). W owym czasie złoża eksploatowano małymi, o przekrojach okrągłych lub kwadratowych, szybami o bokach lub średnicy 1m (Hiibner, 1899). Szyby te były położone, co kilkanaście metrów. Stosowano obudowę drewnianą. Głównym narzędziem w tym okresie był kilof i młot, a przy szczególnie twardej skale stosowano metodę kruszenia ogniem. Sieć chodników była tak splątana, że późniejsi górnicy, którzy natrafili w Suchej Górze na stare średniowieczne wyrobiska bali się w nie wejść w obawie zgubienia (Hubner, 1899). Wysokość tych wyrobisk sięgała zazwyczaj 80 cm, wyjątkowo 2 m, a szerokość 70-150 cm. Często krótkie wyrobiska w Suchej Górze rozciągały się na przestrzeni 10 m wokół szybu, choć każdy szyb stanowił oddzielną kopalnię (Molenda, 1969). Ze względu na obecność wody najbardziej korzystne warunki do eksploatacji występowały na wyniesieniach i pagórkach. Dlatego szczególnie intensywnie prace były prowadzone w rejonie Suchej Góry, gdzie sięgały do głębokości 33 m, jak i w Srebrnej Górze koło Segietu. W niższych zawodnionych szybach praca była możliwa okresowo. Uzależnione to było od pory roku i obfitości opadów. Często szyby były zalewane przez wody wgłębne. Na przełomie XV i XVI wieku, zapewne ze względu na wyczerpanie płytko zalegających złóż rejon ten objął kryzys.

Czasy te były oceniane przez XVI-wiecznych górników jako upadek świetności dawnego górnictwa. Przypadkowe odkrycie wychodni galeny spowodowało, że po 1526 roku ziemia tarnogórska przeżywa okres największego rozkwitu górnictwa. Rocznie powstawało tu po kilkadziesiąt nowych szybów. W latach 1533-1536 liczba ich wzrosła aż dziesięciokrotnie, dochodząc do tysiąca rocznie (Abt, 1957). Natężenie prac doszło do szczytu w latach 1556-1559, kiedy to rocznie powstawało ponad 2500 nowych szybów. Pracowało w nich przeszło 1000 górników. Później powstawało po kilkaset szybów rocznie. Przeciętnie produkowano od 600 do 800 ton ołowiu rocznie, a w okresie najwyższego rozkwitu do 3 tysięcy ton. W końcu XVI wieku produkcja spadła do kilkudziesięciu ton rocznie. Należy zaznaczyć, że ołów tarnogórski był bogaty w srebro, a zwartość jego wynosiła przeciętnie 0,1 do 3%. Znajdowano tam nawet samorodki srebra (Molenda, 1969). W latach największej produkcji odciągano z ołowiu od 600 do 1000 kg rocznie, a w końcu XVI i początku XVII wieku od 100 do 200 kg srebra. W okresie stuletnim (1528-1628) powstało na ziemi tarnogórskiej 20 tysięcy szybów (Abt, 1957). Górnictwo skupiało się głównie wokół Tarnowskich Gór. W samym mieście i w jego dzielnicach powstało: Liszcze i Blaszyna (8 tys. szybów) w Reptach (3600 szybów), Lasowicach i Sowicach (3 tys. szybów) i w Bobrownikach (l tys. szybów). Skupiało się tam 3/4 wszystkich szybów powstałych na obszarze złóż śląsko-krakowskich. Tarnowskie Góry stały się w połowie XVI wieku jednym z największych ośrodków górnictwa kruszcowego ówczesnej Europy. Pomimo że w latach 1564-1565 znów wspomina się o zastoju, górnictwo rozwijało się w oparciu o nową technikę umożliwiającą wybieranie zatopionych złóż (Zivier, 1900). Początkowo wyciągano wodę w kubłach i bulgach (wielkich skórzanych workach) później za pomocą paternostrów (urządzenia z drewnianymi rurami, czerpiące wodę - prototyp pomp), aż w końcu zastosowano pompy. Jednak ten sposób osuszania kopalń był bardzo kosztowny, wiec zaczęto stosować grawitacyjne metody osuszania kopalń (Molenda, 1972). Zastosowano sztolnie odwadniające. Na ziemi tarnogórskiej sztolnie zaczęto budować w drugiej połowie XVI wieku, a niektóre źródła wskazują, że mogły powstawać już wcześniej (Abt, 1957). Autor ten sugeruje, że sztolnia ?Od Szarlejki" (,,alte Stolle") zbudowana została jeszcze w średniowieczu. Sztolnia ta długości 2,8 km, z czego 2200 m przypadało na odcinek podziemny (Hadaś, 2000). Położona była w rejonie Srebrnej Góry i odprowadzała wody do rzeki Szalejki - dawniej Bielczy (Molenda, 1972). Następną sztolnię zgłoszono w 1563 roku pod nazwą sztolni ?Świętego Jakuba" (?Der St. Jacobi Stollen bey Sowitz"). Funkcjonowała ona od roku 1624 i od 1667 do 1718 (Abt, 1957). Zaczynała się od stawu na Stole w Sowicach odkrytym odcinkiem, który miał tam 900 m. długości, przechodziła następnie na głębokości 34 m pod miastem Tarnowskie Góry. Łącznie sztolnia ta mierzyła 4700 m. z czego główny chodnik liczył około 2500 m, ponadto łączyło się z nią kilka bocznych chodników (Abt 1957; Hadaś 2000) zwanych sztrosami. Kolejną sztolnią był mały podkop pod Sowicami ?Boży Dar" (?Der Gottes gabe-Stollen bei Sowitz"). Jej budowę rozpoczęto w 1566 roku w pobliżu sztolni ?Świętego Jakuba" zwana po roku 1586 ?Małą sztolnią za hutą Horniga" (Abt, 1957). Mierzyła ona 700 m z czego na główny chodnik przypadało 500 m (Hadaś, 2000). W roku 1567 rozpoczęto prace nad sztolnią ?Krakowską" ("Der Cracauer Stollen"), która miała być najdłuższą i najgłębszą (Hadaś, 2000). Rozpoczynała się na terenie Ptakowic i miała osuszać złoża w Reptach i Liszczu, a jej długość miała wynosić 4830 m (Molenda,1972; Hadaś, 2000). W 1568 pod Sowicami rozpoczęto budowę sztolni ?Pomaga Bóg" (?Der Huife Gottes-Stollen bei Sowitz"), która miała około 440 m długości w tym główny chodnik mierzył 250 m (Molenda, 1972; Hadaś, 2000). Na budowę następnej sztolni czekano aż do 1652 roku. Rozpoczynała się ona na polach wsi Rybna (obecnie Strzybnica). Nadano jej nazwę ?Boże Wspomóż" (?Der Gotthelf Stollen"), była ona jeszcze czynna w 1695 roku (Abt, 1957).

W XVII wieku tarnogórskie górnictwo kruszcowe zaczęło chylić się ku upadkowi. Upadek wydobycia galeny został zastąpiony rozwojem górnictwa galmanu. Kruszec ten odkryto tu w 1569 roku (kruszec galmanu miał służyć jako domieszka do produkcji mosiądzu). Eksploatacja prymitywnymi duklami miała miejsce w Radzionkowie, Bobrownikach. Srebrnej Górze, Reptach i Ptakowicach, a w XVII w. w Stolarzowicach. Przerwa w tej gałęzi górniczej trwała około 100 lat od końca XVI do końca XVII stulecia po której, dla galmanu rozpoczęła się nowa epoka. Eksploatację przeważnie prowadzono odkrywkami i duklami (galman nie występuje w żyłach tylko w gniazdach). Szyby przy eksploatacji galmanu nie były tak głębokie, dochodziły do 5-6 łatrów (10 -12 m) maksymalnie do 16 łatrów. Stare pokłady odbudowywano w ten sposób, że bito szyby a gdy natrafiono na kruszce galmanu to je przebijano. Z szybów rozjeżdżano małymi przodkami na l łatr i w ten sposób wydobywano galman w obrębie szybu. Istniejące od średniowiecza kopalnie w Piekarach Rudnych i Bobrownikach nadal prosperowały w XVI i XVII wieku. Obok nich prowadzono intensywną eksploatację rud na terenie wsi Żyglin, w pobliżu Miasteczka Śląskiego, a od XVII wieku także w Radzionkowie.

W drugiej połowie XVIII wieku Tarnowskie Góry żyły już tylko wspomnieniami dawnej świetności. Górnictwo rud srebrno - ołowiowych, będące niegdyś podstawą bogactwa tego miasta - upadło, a w latach sześćdziesiątych XVIII w. zaniechano eksploatacji niemal zupełnie.

Ponowne ożywienie górnictwa tarnogórskiego rozpoczęło się w 1784 roku. Uruchomiono kopalnię między Piaseczną a Bobrownikami i nadając jej nazwę ?Fryderyk" przystąpiono do eksploatacji galmanu. Początkowo odwadniano ją za pomocą kieratów konnych, lecz wkrótce zastąpiono je maszynami parowymi. Jednak ze względu na wysokie koszty rozpoczęto remont nieukończonej sztolni ?Boże Dopomóż" nazywając ją ?Nową sztolnią? ?Gotthelf? (?Gotthelf Stollen"). Roznos sztolni poprowadzono w miejscu starej, odbudowano fragment starego chodnika (ok. 170 m) a dalszą część chodnika poprowadzono o 30 m na południe i o 1,8 m głębiej od starej (Hadaś, 2000). Budowę zakończono w 1806 r. W 1821 roku rozpoczęto prace przy nowej głębokiej sztolni, przy budowie, której wzorowano się na starej ?Krakowskiej". Była ona położona równolegle do starej i nazwano ją ?Głęboką Sztolnią Fryderyka" (?Der tiefe Fridrichs-Stollen"). Ujście jej znajduje się w dolinie Dramy (?Brama Gwarków"). Początkowo prace prowadzono od wybitego szybu ?Adolf (obecnie ?Staszic") i okna sztolni. W następnych latach prace posuwały się na trzech odcinkach, a budowę głównego odcinka sztolni ukończono w 1835 roku (Hadaś. 2000). W następnych latach rozbudowano sztolnie ?Fryderyk" prowadząc z szybu ?Adolf dwa przekopy ?Grundstrecke". Pierwszy skierowany był na północ ku miastu, drugi na południe w kierunku Srebrnej Góry. Następnie połączono je systemem trzech złożowych chodników sztolni. Uzupełniany bocznymi chodnikami powstał wydajny system drenujący (Hadas, 2000).

Obszar górniczy kopalni ?Fryderyk" nie był dokładnie określony, dopiero w 1837 roku pole górnicze określono na 152 km2. Stopniowo wyczerpywały się zasoby rud i w latach dwudziestych XX wieku zamknięto kopalnię ?Fryderyk".

Istniała także duża kopalnia rud w Bibieli. Została ona uruchomiona w 1889 roku, a w 1917 wobec zalania wodą uległa likwidacji. Górnictwo Tarnogórskie, które istniało ponad 800 lat dobiegło końca. Ostatnią kopalnie zamknięto w 1922 roku.

Przedmiotem eksploatacji górniczej były tu również marmury, wapienie i dolomity (Moszny, 2000). Obecnie na omawianym terenie (rejon Suchej Góry i Srebrnej Góry) istnieją jedynie pozostałości po odkrywkowej kopalni dolomitu.

Profesor Józef Piernikarczyk podsunął myśl ponownego ?uruchomienia" kopalni tarnogórskiej (Piernikarczyk. 1984). Celem miała być nie produkcja lecz turystyka. Po powołaniu społecznego komitetu odbudowy w 1938 roku miasto otrzymało od skarbu państwa nadanie górnicze (prawo do eksploatacji górniczej) rejonu szybu ?Anioł". Wszystko to przerwała druga wojna światowa. Dopiero w latach pięćdziesiątych XX w. powstał komitet do spraw Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej. Po uzyskaniu osobowości prawnej Komitet przekształcił się w 1953 roku w regionalne Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej, aby w 1962 roku zmienić swą nazwę na Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej z siedzibą w Tarnowskich Górach

We wrześniu 1957 roku, podczas pierwszych dni Tarnogórskich Gwarków, sztolnia ?Czarnego Pstrąga" (600 metrowy fragment sztolni ?Fryderyk", między szybem ?Ewa" i ?Sylwester") został udostępniony do zwiedzania. W 1976 roku udostępniono do zwiedzania kopalnię zabytkową. Obie trasy turystyczne czynne są do dziś.

Kłys G., Przyroda Podziemi Tarnogórskich, 2004 

Legenda o Skarbniku

W kopalni jest tu niezwykła Komora Zawałowa. Jej nazwa pochodzi od ogromnej hałdy głazów, które oberwały się ze stropu. W komorze zachowały się narzędzia pracy górników z XIX w. Uroku dodaje jej ciekawe oświetlenie i ogniki górniczych kaganków. W komorze jest wielki lej krasowy o średnicy 9 m. Niestety do dziś nieznana jest jego głębokość. Ale dlaczego nikt jej nie zmierzył? Wie to tylko Skarbnik, duch podziemi i opiekun górników, którego często można spotkać właśnie w tej komorze.

Źródło: Sieradzka-Lasprzak J., Przewodnik po Polsce. Podziemne trasy turystyczne, Wyd. Daunpol

• Kłys G., Przyroda Podziemi Tarnogórskich, 2004
• Wyciszczak S., Przewodnik tarnogórski, 2000
• Sieradzka-Kasprzak J., Przewodnik po Polsce. Podziemne trasy turystyczne, Wyd. Daunpol