Stocznia Gdańska
Zabytkowy zespół przestrzenny ma wybitne znaczenie dla historii Polski, Europy i świata. Jest symbolem Solidarności, pokojowego ruchu walczącego o wolność i demokrację oraz procesu jednoczenia Europy. Przestrzeń placu oraz towarzyszące obiekty stanowią świadectwo wydarzeń związanych z procesem wyzwalania się naszego kraju z okowów komunizmu i walki o demokrację. Kluczową dla tego miejsca jest bardzo wysoka wartość historyczna i symboliczna. Dodatkowo znaczenie miejsca podnosi duża wartość przestrzenna kompozycji placu, a także artystyczna obejmująca rozwiązania plastyczne Pomnika Poległych Stoczniowców Grudnia ‘70 oraz towarzyszących elementów. Jest to miejsce pamięci o unikatowej wartości niematerialnej - związanej z najistotniejszymi historycznymi wydarzeniami współczesnej Polski, odwiedzane przez najważniejsze postacie świata polityki i kultury przełomu XX/XXI w.
To właśnie na terenie Stoczni Gdańskiej w 1980 r. powstał ruch społeczny, który następnie przekształcił się w Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność, liczący w ówczesnym czasie około dziesięć milionów członków. Ich działalność opozycyjna doprowadziła do upadku systemu komunistycznego w Polsce. Pokojowe zmiany demokratyczne w 1989 r. były inspiracją dla innych narodów Centralnej i Wschodniej Europy: Węgrów, Czechów, Słowaków, Niemców z NRD, Rumunów i Bułgarów, a w późniejszych latach ogarnęły także narody byłego Związku Radzieckiego. Kolejnym etapem tych przekształceń było zburzenie muru berlińskiego, a efektem końcowym integracja europejska państw Europy Środkowo-Wschodniej z ich pełnoprawnym członkostwem w Unii Europejskiej. Zatem zapoczątkowane w Gdańsku dziedzictwo Solidarności, którego materialną pamiątką jest wnioskowane miejsce, stworzyło zaczyn procesu zmieniającego obraz Europy końca XX w.
Sala BHP – to budynek zlokalizowany w południowo-wschodniej części stoczni, przy ul. Dyrekcyjnej, pomiędzy siedzibą dyrekcji, a historyczną Bramą nr 2. Jest to budowla na planie litery L, której dłuższe ramię tworzy piętrowa, jednoprzestrzenna sala konferencyjna, a krótsze dwupiętrowa biurowa część z szerokim ryzalitem od wschodu. Budynek jest murowany, niepodpiwniczony, z elewacjami z licowanej cegły. Część dawnej hali nakryta jest dwuspadowym dachem na stalowej kratownicy z podwieszanym stropem, a część biurowa czterospadowym ze stropami drewnianymi i ceramicznymi Kleina. Elewacje części halowej podzielono lizenami, pomiędzy którymi w półkoliście domkniętych blendach zlokalizowano okna. Kondygnacje elewacji części biurowej rozdzielone są gzymsami kostkowymi. Otwory okienne domknięte zostały odcinkowo. W ostatniej dekadzie obiekt w całości został poddany pracom restauratorsko-konserwatorskim. W szczególności przywrócono wygląd sali konferencyjnej, w której podpisano Porozumienia Gdańskie.
Brama nr 2, to dawniej główna brama Stoczni Gdańskiej. Składa się z jednokondygnacyjnego budynku biura przepustek z 2 poł XX w., na planie prostokąta krytego dachem płaskim z podcieniem wspartym na prostopadłościennych filarach, metalowych dwuskrzydłowych wrót oraz umieszczonego na stalowej kratownicy napisu „Stocznia Gdańska S.A.” (przed 1989 r. napis brzmiał „Stocznia Gdańska im. Lenina”). Zewnętrzny kształt w postaci ww. napisu oraz osłony dachu z blachy trapezowej pochodzi z l. 70-tych XX w.
Plac Solidarności z Pomnikiem Poległych Stoczniowców Grudnia ‘70 oraz murem z tablicami inskrypcyjnymi, to miejsce ukształtowane w latach 1980-81. Pomnik składa się z trzech krzyży, z których każdy waży 36 ton i mierzy 42 metry. Na każdym krzyżu zawieszona jest kotwica. Oznaczają one lata ukrzyżowanych nadziei: 1956, 1970 i 1976 rok. Rok 1980 symbolizowany jest przez krąg Solidarności w formie scen z życia stoczniowców. Na pomniku zostały umieszczone fragmenty wiersza Który skrzywdziłeś Czesława Miłosza: Który skrzywdziłeś człowieka prostego | Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając | Nie bądź bezpieczny.| Poeta pamięta | Możesz go zabić – narodzi się nowy.| Spisane będą czyny i rozmowy. Podstawę pomnika tworzą spękane betonowe płyty o nieregularnych kształtach, oddzielone od siebie wypełnionymi kostką brukową szczelinami imitującymi spękania skamieniałej, zaskorupiałej ziemi. Po powierzchni placu, od podstawy pomnika koncentrycznie, jak kręgi na wodzie, rozchodzą się koła symbolizujące żywiołowe rozprzestrzenianie się idei Solidarności.
Północne domknięcie placu stanowi betonowy mur z tablicami inskrypcyjnymi. Pośrodku muru umieszczony jest napis: Oddali życie, abyś Ty mógł żyć godnie, a nad napisem słowa wypowiedziane 2 czerwca 1979 r. na ówczesnym Placu Zwycięstwa w Warszawie przez papieża Jana Pawła II: Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze Ziemi – tej ziemi. Amen. Pod napisami znajdują się nazwiska poległych oraz odlana z brązu postać rannego stoczniowca, próbującego osłonić się przed następnym strzałem. Na murze rozpościera się werset 11 z Psalmu 29: Pan da siłę swojemu ludowi | Pan da swojemu ludowi błogosławieństwo Pokoju. Po stronie wschodniej muru wtopiono w ogrodzenie prostopadłościenny słup betonowy z 5 prostokątnymi kamiennymi tablicami, na których wyryto treść 21 postulatów Porozumień Gdańskich z sierpnia 1980 r.
Źródło: zabytel.pl
Założenie przestrzenne Stoczni stanowiące historyczną scenerię wydarzeń sierpniowych tworzą obiekty dawnej Stoczni Cesarskiej (w tym sala BHP), Brama nr 2 Stoczni Gdańskiej oraz Plac Solidarności wraz z pomnikiem Poległych Stoczniowców 1970 r.
W latach 30. XIX w. u ujścia kanału Raduni powstała pierwsza gdańska stocznia, niewielkie prywatne przedsiębiorstwo budujące żaglowce i parowce rzeczne, a w połowie tego stulecia nieopodal, nad Martwą Wisłą, władze pruskie uruchomiły królewską stocznię marynarki wojennej, w roku 1871 nazwaną Stocznią Cesarską. W latach 90. XIX w. w sąsiedztwie powstała Stocznia Schichaua. Rozległy teren nad Martwą Wisłą aż do Bastionów Starego Miasta wypełniły dziesiątki – w części zachowanych do dzisiaj – hal, warsztatów i budynków zaplecza produkcyjnego oraz domów dla robotników, infrastruktura drogowa, kolejowa i przemysłowa, baseny, doki, pochylnie i żurawie. Stocznie, budujące w ostatnich dekadach stulecia coraz więcej statków i okrętów metalowych były największymi zakładami przemysłowymi Gdańska, zatrudniającymi kilka tysięcy pracowników.
Po II wojnie światowej, w zniszczonym Gdańsku pierwsze prace stoczniowe rozpoczęły się w 1945 r. Dwa lata później, na bazie dawnych stoczni Cesarskiej i Schichaua utworzono państwowe przedsiębiorstwo Stocznia Gdańska, a w 1967 r. nadano mu imię Włodzimierza I. Lenina.
Dnia 14 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdańskiej rozpoczął się strajk w obronie zwolnionej z zakładu Anny Walentynowicz, który szybko stał się zarzewiem i częścią ogólnopolskiego protestu przeciwko opresyjnej polityce władz PRL oraz pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju.
Budynek tzw. Sali BHP powstał dwuetapowo na przełomie XIX i XX w., w czasie przebudowy gdańskiej Stoczni Cesarskiej. Początkowo pełnił funkcję przemysłową (magazyn torped), a następnie również funkcję biurową. Po II wojnie światowej w urządzonej sali spotkań odbywały się w nim m.in. szkolenia pracowników stoczni w zakresie przestrzegania BHP. W 1979 r. w skrzydle parterowym urządzono nową salę szkoleniową. W dwukondygnacyjnej części na piętrze powstało Muzeum Zakładowe. W dniu 14 sierpnia 1980 r. na terenie Stoczni Gdańskiej wybuchł strajk robotników domagających się respektowania swoich praw. Sala BHP stała się siedzibą powstałego wówczas Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego zrzeszającego przedstawicieli strajkujących zakładów z terenu całej Polski oraz miejscem negocjacji z władzami komunistycznymi. W dniu 31 sierpnia 1980 r. w tej sali podpisano słynne Porozumienia Gdańskie, które m.in. umożliwiły powstanie pierwszego za Żelazną Kurtyną wolnego związku zawodowego. Obecnie budynek Sala BHP jest miejscem spotkań, konferencji, szkoleń i paneli dyskusyjnych. Ponadto pełni funkcję muzealną – we wnętrzu prezentowane są dioramy przedstawiające wygląd stoczni z l. 60-tych XX w. i z czasu Karnawału Solidarności, a także wystawa Solidarność – Drogi do Porozumienia, która prezentuje historię i idee solidarnościowej walki o wolność słowa i religii, praworządność, równość, godność pracy i prawo do organizowania się w obronie swoich praw.
Brama nr 2, to dawniej główna brama Stoczni Gdańskiej. W dniu 16 grudnia 1970 r. w jej pobliżu od kul wojska pacyfikującego strajk robotników stoczniowych zginęły 2 osoby, a 11 odniosło rany. Przed powstaniem Pomnika Poległych Stoczniowców była pierwszym miejscem pamięci o ofiarach Grudnia ‘70. Podczas strajków w sierpniu 1980 r. stała się głównym miejscem kontaktu strajkujących robotników oraz rodzin i osób ich wspierających, a także symboliczną trybuną, z której przekazywano zarówno bieżące komunikaty, jak i kluczowe postępy w negocjacjach z władzami komunistycznymi, wreszcie była miejscem ogłoszenia przez kierującego strajkiem Lecha Wałęsę podpisania Porozumień Gdańskich i zakończenia protestu. Obecnie obiekt pełni funkcję muzealną.
Plac Solidarności z pomnikiem oraz murem z tablicami inskrypcyjnymi, to miejsce upamiętniające krwawo stłumione przez komunistyczne władze protesty robotników w grudniu 1970 r. Już od 1970 r. robotnicy domagali się upamiętnienia poległych stoczniowców. 17 sierpnia 1980 r. na miejscu tragedii ustawiono drewniany krzyż. Wkrótce, 1 września zawiązał się Społeczny Komitet Budowy Pomnika Poległych Stoczniowców, na którego czele stanął Andrzej Gwiazda, a następnie Henryk Lenarciak. W dniu 1 października 1980 r. komitet wybrał projekt pomnika w postaci trzech krzyży z kotwicami opracowany przez zespół, w skład którego wchodzili: Bogdan Pietruszka, Elżbieta Szczodrowska-Peplińska i Robert Pepliński (rzeźbiarze) oraz Wiesław Szyślak (architekt). Małą architekturę w otoczeniu pomnika zaprojektowali Wojciech Mokwiński i Jacek Krenz (pierwotny projekt, autorstwa Bogdana Pietruszki z Biura Projektowo-Konstrukcyjnego Stoczni Gdańskiej im. Lenina, zatwierdzony przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w dniu 24 sierpnia 1980 r., przewidywał, że monument składać się będzie z czterech krzyży, łączących się kotwicami i ramionami). Uroczyste odsłonięcie Pomnika Poległych Stoczniowców Grudnia 1970 r. nastąpiło w dniu 16 grudnia 1980 r. – w dziesiątą rocznicę masakry robotników na wybrzeżu. Dopełnienie kompozycyjne placu stanowi wzniesiony w tym czasie, w linii ogrodzenia stoczni, betonowy mur z tablicami inskrypcyjnymi ufundowanymi przez Solidarność zakładów pracy oddającymi hołd robotnikom walczącym o wolność w grudniu 1970 r. i sierpniu 1980 r.
Źródło: zabytek.pl
