Bitwa pod Janowem (3-4.09.1939)

7 Dywizja Piechoty gen. bryg. Janusza Gąsiorowskiego już od pierwszych minut II wojny światowej stanęła do twardej walki z niemieckim agresorem. Po skutecznych bojach opóźniających prowadzonych 1 i 2 września w rejonie Częstochowy przeciwko siłom głównym niemieckiej 10 Armii, w czasie których zadano przeciwnikowi poważne straty, w dniach 3 i 4 września 7 DP stoczyła z przeważającymi siłami nieprzyjaciela samotną bitwę pod Janowem, która jako jedna z krwawszych znalazła się pod nazwą Gefecht bei Janow 3.9. - 4.9.1939 na oficjalnej liście bitew armii niemieckiej stoczonych podczas kampanii w Polsce w 1939 roku — Schlacht und Gefechtsbezeichnungen des Feldzuges in Polen — opublikowanej przez niemieckie Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych w Berlinie w styczniu 1940 roku.

Założeniem trasy historyczno-turystycznej „Bitwa pod Janowem 3-4 IX 1939. Na wrześniowym szlaku 7 Dywizji Piechoty" jest przybliżenie działań wojennych z września 1939 roku jakie rozegrały się na obszarze Gminy Janów, a które to wydarzenia odcisnęły głębokie piętno w historii całego regionu. Zadaniem kolejnych przystanków szlaku, które rozmieszczono w ośmiu punktach na terenie Gminy Janów, jest zarysowanie ogólnego przebiegu bitwy, a następnie bardziej szczegółowe omówienie wydarzeń rozgrywających się na poszczególnych odcinkach, z uwzględnieniem najważniejszych lub najciekawszych epizodów wojennych oraz ich bohaterów.

Po dwóch dniach ciężkich walk, w nocy z 2 na 3 września broniąca wysuniętej pozycji „Częstochowa” 7 Dywizji Piechoty na rozkaz dowództwa Armii „Kraków" sprawnie oderwała się od przeciwnika i nocnym, blisko 30-kilometrowym marszem przeszła na nowe pozycje w rejonie Janowa. Manewr ten zaskoczył nieprzyjaciela niwecząc jego plan okrążenia 7 DP w Częstochowie oraz dał stronie polskiej przewagę czasu nad jednostkami niemieckimi, z którymi dywizja zmagała się drugiego dnia wojny (m.in. 4, 14 i 46 DP z IV i XVI Korpusu Armijnego). Zgodnie z rozkazem dowództwa 7 DP zadanie osłony kierunku zachodniego otrzymał 25 Pułk Piechoty płk. dypl. Adama Świtalskiego, który ugrupował się na północno-zachodnim skraju lasu Nadleśnictwa Zrębice na ogólnej linii Zrębice — Przymiłowice (wyłącznie) — Bukowno (wyłącznie). 27 Pułk Piechoty ppłk. Bronisława Panka osłaniał kierunek północny zajmując pozycje na skraju lasu na północny-zachód od Śmiertnego Dębu na ogólnej linii Czepurka (wyłącznie) — Słomkowa Góra — Okrąglik (wyłącznie) — Lipnik (wyłącznie). 74 Gpp płk. Wacława Wilniewczyca, jako odwód dowództwa dywizji zajął stanowiska w dolinie janowskiej w rejonie Bogdańca, ubezpieczając kierunek południowy. Poszczególne dywizjony 7 Pułku Artylerii Lekkiej ppłk. art. Mieczysława Huberta przydzielono jako bezpośrednie wsparcie pułków piechoty. Pozostałe oddziały jak 7 dywizjon artylerii ciężkiej, saperzy, oddziały rozpoznawcze, oddziały łączności, sanitarne i taborowe znajdowały się wewnątrz ugrupowania dywizji, wykonując przydzielone zadania lub pozostając do dyspozycji dowództwa 7 DP.

Choć symbolicznym prologiem bitwy janowskiej okazał się bój II batalionu 74 Górnośląskiego Pułku Piechoty, który maszerując jako straż boczna dywizji o świcie 3 września natknął się w rejonie Dębowca na oddziały niemieckiej 4 DP z IV Korpusu Armijnego, to o przebiegu dalszych wydarzeń zadecydowało wprowadzenie przez Niemców nowych sił do walki przeciwko 7 DP -jednostek pancernych i zmotoryzowanych XV Korpusu Armijnego, które po odrzuceniu Krakowskiej Brygady Kawalerii zyskały pełną swobodę manewru. W czasie kiedy cichły ostatnie odgłosy boju pod Dębowcem, o godz. 8.00 3 września do dowództwa dywizji dotarł łącznik z Krakowskiej BK, który przywiózł spóźniony rozkaz dowództwa Armii „Kraków" nakazujący przemarsz 7 DP do rejonu Pradeł do godz. 6.00, celem połączenia się z Krakowską BK. Około godz. 9.00 w czasie przygotowywania nowych rozkazów dla poszczególnych oddziałów dywizji, miejsce postoju dowództwa 7 DP w Gajówce Bukówka (na wschód od Złotego Potoku) zostało niespodziewanie zaatakowane od wschodu przez nieprzyjacielskie pododdziały zmotoryzowane. Dowództwo dywizji pod osłoną kompanii asystencyjnej przeniosło się do lasu w rejonie Bogdańca (na północny-wschód od Siedlca), w środek ugrupowania odwodowego 74 Gpp. W tym samym czasie własne oddziały rozpoznawcze zaczęły nadsyłać coraz częstsze meldunki o pojawieniu się silnych oddziałów pancernych i zmotoryzowanych nieprzyjaciela z kierunku południowego i wschodniego. Wkrótce okazało się, że na tyłach polskiej dywizji znalazła się niemiecka 3 Dywizja Lekka, która działając na osi Żarki - Janów - Przyrów odcięta 7 DP drogę dalszego marszu. To właśnie pojawienie się oddziałów 3 DL postawiło dywizję gen. Gąsiorowskiego w niezwykle ciężkim położeniu i rozpoczęło zasadniczą fazę krwawej bitwy, która rozegrała się na obszarze między Olsztynem, Żurawiem, Lelowem a Niegową, z centralnie położonym Janowem.

Zniszczenia wojenne w Janowie, wrzesień 1939 roku. Dobrze widoczne spalone zabudowania zachodniej pierzei rynku oraz kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. W czasie walk 3 września, od ognia obu stron, w tym ognia broni maszynowej, ostrzału artyleryjskiego i niemieckich bombardowań (przeprowadzonych także 2 września), w Janowie i Poniku zniszczeniu uległo łącznie 95 gospodarstw i budynków w centrum miejscowości. Części z nich nigdy nie odbudowano.

Od rana do wieczora 3 września, m.in. pod Zrębicami, Czepurką, Skowronowem, Piaskiem i Śmiertnym Dębem, oddziały 25 i 27 Pułku Piechoty prowadziły zacięte walki z niemiecką 4 Dywizją Piechoty i 3 Dywizją Lekką oraz elementami innych jednostek nieprzyjaciela. Punktualnie o godz. 14.00, wraz z jednoczesnym natarciem 27 pp na zajęty przez wroga Janów, dowództwo 7 Dywizji Piechoty uderzeniem wspieranego przez własną artylerię odwodowego 74 Górnośląskiego Pułku Piechoty usiłowało przełamać obronę oddziałów 3 DL pod Złotym Potokiem i wykonać rozkaz dowództwa Armii "Kraków" nakazujący dalszy marsz dywizji do rejonu Pradeł. Po blisko trzech godzinach prowadzonego z sukcesem natarcia w kierunku południowo-wschodnim (na osi Bogdaniec - Gorzków) i przekroczeniu szosy Żarki - Janów, około godz. 17.00 siły polskie wobec rosnących strat oraz naporu oddziałów pancernych i zmotoryzowanych 3 DL, zostały zmuszone wycofać się na pozycje wyjściowe w rejonie doliny janowskiej (nazwanej później przez polskich żołnierzy "doliną śmierci"), gdzie do wieczora broniły się w okrążeniu, odpierając kolejne ataki przeciwnika —3 DL od wschodu i południa oraz 4 DP od zachodu.

W nocy z 3 na 4 września ruszyło kolejne polskie natarcie, w wyniku którego znaczna część sił 7 DP okrążonych bezpośrednio pod Złotym Potokiem, przebiła się przez pierścień nieprzyjaciela (gros 74 Gpp, część żołnierzy z 7 pal, 7 dac i innych pododdziałów). Do nocnych walk z udziałem m.in. 27 pp doszło także pod Bystrzanowicami, Gorzkowem i Tomiszowicami. Rano 4 września oddziały 25 pp zaatakowały w Lelowie pododdziały niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej, w tym jej sztab z dowódcą gen. Georgiem Stumme na czele, który przez pewien czas znajdował się w krytycznym położeniu i w czasie walki poniósł bolesne straty. W ostatniej fazie bitwy, przebijając się w godzinach popołudniowych 4 września w kierunku Pilicy, oddziały 7 DP stoczyły kolejne boje m.in. pod Koniecpolem (27 pp), Maluszynem (25 pp) i Borzykową (74 Gpp). Ten ostatni, niezwykle zacięty i krwawy dla obu stron, stanowił symboliczny epilog, który wraz ze wspomnianym bojem pod Dębowcem spina swego rodzaju klamrą zmagania jakie rozegrały się w ramach bitwy janowskiej.

Choć bitwa pod Janowem zakończyła się rozbiciem części 7 DP i — pomimo wielokrotnych prób przedarcia się przez oddziały nieprzyjaciela — dostaniem się do niewoli jej dowództwa w godzinach południowych 4 września, to w świetle najnowszych badań, ogólna ocena działań bojowych tej wielkiej jednostki Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku wypada stosunkowo pozytywnie. Pomimo olbrzymiej dysproporcji sił, dywizja spełniła swe zadanie, przez cztery dni ofiarną i samotną walką opóźniając na dystansie od 80 do 100 km natarcie potężnych sił nieprzyjaciela w kierunku Warszawy.

W czasie dwudniowej bitwy pod Janowem poległo lub zostało rannych blisko 1500 żołnierzy dywizji, w tym wielu oficerów m.in. ppłk dypl. dr Stanisław Wilimowski, mjr Jan Wrzosek, rtm. Feliks Żórawski, kpt. Bogumił Grodzicki, kpt. Włodzimierz Hryńko, kpt. Ignacy Mądry, kpt. Wacław Szyćko, kpt. Jan Wojciechowski, por. Zygmunt Choroba, por. Jan Handy, por. Julian Kozioł, por. Stanisław Kurzeja, por. Kazimierz Paszczuk, por. rez. Stanisław Świecki, por. rez. Teodor Werbiński, ppor. rez. Władysław Bubel, ppor. rez. Zbigniew Gronowski, ppor. Roman Kasztelowicz, ppor. rez. Leon Kołodziejczyk, ppor. rez. Probis, ppor. Benedykt Siegmiiller, ppor. rez. Jan Smolarkiewicz i wielu innych. Ponadto, do niemieckiej niewoli dostało się łącznie około 3000 oficerów i żołnierzy. Ostatecznie z okrążenia pod Janowem wydostała się ponad połowa sił 7 DP, której oddziały kontynuowały swój szlak bojowy, walcząc niejednokrotnie nawet do początku października 1939 roku.

Pomimo kilkukrotnej przewagi liczebnej i ogniowej, także przeciwnik poniósł wysokie straty, które na podstawie najnowszych badań prowadzonych w oparciu o niekompletnie zachowane materiały archiwalne wyniosły co najmniej 123 zabitych i zmarłych z ran oraz 114 rannych i zaginionych, razem co najmniej 237 oficerów i żołnierzy. Należy wyraźnie podkreślić, że dane o liczbie rannych są jedynie szczątkowe, pochodzą z pojedynczych meldunków, a w przypadku części niemieckich oddziałów biorących udział w bitwie, nie zachowała się jakakolwiek dokumentacja archiwalna z tego okresu. Według ostrożnych szacunków, zakładających stosunek poległych do rannych jako 1:3, całkowite niemieckie straty w rannych mogły wynieść około 300 żołnierzy, co łącznie daje liczbę około 400 zabitych i rannych. Strona niemiecka poniosła także straty w sprzęcie pancernym, pojazdach mechanicznych, ciężkiej broni piechoty i innym wyposażeniu.

Więcej o zarysowanych wyżej wydarzeniach, w tym najciekawszych epizodach oraz ich bohaterach dowiesz się odwiedzając kolejnych siedem przystanków niniejszego szlaku.