Kościół pw. św. Jakuba w Sandomierzu
A.725/1-5 z dnia 09.03.1932, 10.01.1966 i 9.03.1977
Kościół św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu, Klasztor oo. dominikanów (konwent Świętego Jakuba), Sanktuarium Błogosławionego Sadoka i 48 Towarzyszy Męczenników oraz Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej – późnoromański / wczesnogotycki rzymskokatolicki kościół ceglany z XIII wieku, prawdopodobnie zbudowany razem z budynkami klasztornymi w 1236 roku.
Decyzją Iwona Odrowąża, biskupa krakowskiego od 1226 roku – jak podaje Jan Długosz w Liber beneficiorum – kościół jest siedzibą konwentu dominikańskiego. Notatka Bernarda Guiego sugeruje, że zakonnicy wprowadzili się do niego rok później. Sandomierski klasztor jest drugim po krakowskim konwencie Świętej Trójcy klasztorem dominikańskim w Polsce i jednym z najstarszych klasztorów dominikańskich w Europie (założony 10 lat po zatwierdzeniu reguły zakonnej). Wykonaniem fundacji konwentu zajmował się bratanek biskupa św. Jacek Odrowąż. Zakonnicy dobudowali budynki klasztorne przylegające do kościoła oraz zajęli się budową nowego ceglanego kościoła. Ukończenie budowy klasztoru nastąpiło w 1241 roku. Pierwsze zniszczenie kościoła to mongolski najazd z roku 1260. W tym roku wymordowano wszystkich 49 dominikanów-rezydentów konwentu.
Współczesna XIII wieczna świątynia stoi na miejscu jeszcze starszego kościoła. Według Kadłubka kościół św. Jakuba został ufundowany przed 1211 rokiem przez piastowską księżniczkę Adelajdę Kazimierzównę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, księcia krakowskiego. Fundatorka po swojej śmierci 8 grudnia 1211 została w nim pochowana.
Obecnie pogląd ten jest negowany i coraz częściej uważa się, że wspomniana Adelajda Kazimierzówna to żyjąca prawie 100 lat później córka Kazimierza I Kujawskiego. Badania z lat 90. XX wieku wskazują, że pierwotna świątynia mogła być jeszcze starsza niż wspomniana w kadłubkowej kronice.
Obecnie dominikański kościół należy do rzymskokatolickiej parafii Nawrócenia św. Pawła i ma status kościoła rektoralnego. Kościół ma trzy dni odpustowe (25 lipca – św. Jakuba, 17 sierpnia – św. Jacka, 7 października – Matki Bożej Różańcowej). Główne uroczystości kościelne związane są też ze świętem 2 czerwca – Męczenników Sandomierskich.
Położenie
Klasztor leży na wzniesieniu, które nazywane jest Wzgórzem Świętojakubowym (Jakubowym) lub Wzgórzem Staromiejskim, w niedalekiej odległości znajduje się Wzgórze Pawłowe (od kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła), Wzgórze Salve Regina oraz Wąwóz Świętej Królowej Jadwigi. Pierwotnie to wokół Wzgórza skupiało się życie miasta i tam też było jego historyczne centrum. W sąsiedztwie klasztoru, na miejscu obecnego Domu Księży Emerytów Diecezji Sandomierskiej znajdowało się rozległe cmentarzysko (znane z przynajmniej kilku przypadków pochówków antywampirycznych). Przez Wzgórza Staromiejskie przebiegał jeden z głównych szlaków handlowych Polski w stronę Zawichostu i na Ruś oraz w drugim kierunku, na Koprzywnicę, Klimontów i Kraków. Współczesne odzwierciedlenie tych szlaków to Małopolska Droga św. Jakuba.
W wyniku najazdu tatarskiego Sandomierz został zniszczony, a odbudowę w 1289 roku grodu i lokację usytuowano bliżej skarpy wiślanej. Współczesne Stare Miasto Sandomierza nie jest więc jego najstarszą częścią. Rynek Starego Miasta jest typowym przykładem zabudowy renesansowej. Ta zawiłość doprowadza do sytuacji, w której Wzgórze Jakubowe określane jest potocznie jako Stare Stare Miasto, a Rynek Starego Miasta jako Nowe Stare Miasto. Świątynia położona jest przy ulicy Staromiejskiej 3.
Architektura i wyposażenie
Jest to jeden najstarszych kościołów w całości wzniesionych z cegły na terenie Polski (a nawet Europy) i ma status zabytku zerowej klasy. Cegła została ułożona w układzie wendyjskim. Jest przykładem połączenia sztuki romańskiej i gotyckiej, stanowi unikatową formą przejściową pomiędzy tymi dwiema epokami, stąd znacznie bardziej poprawne jest określenie kościoła św. Jakuba w Sandomierzu jako przykład sztuki romańsko-gotyckiej.
Kościół jest orientowany, zbudowany jest na planie trójnawowej bazyliki, bez transeptu, z wydłużonym prezbiterium. Dwudzielny portal i okna są zakończone półkoliście, okna są stosunkowo wąskie, co stanowi o jego romańskim charakterze. Gotyckie elementy to sklepienia krzyżowo-żebrowe i wydłużone okna. Kościół kryty jest stropem drewnianym. Kościół i klasztor mają charakter budowli obronnej.
Jednymi z najnowszych elementów są witraże powstałe na początku XX wieku, wkomponowujące się jednak w surowość ceglanego kościoła. Są one wynikiem przeprowadzonych prac remontowych z lat 1905–1915, będące koniecznością po pożarze z 1905 roku. Projektantem przebudowy był Jarosław Wojciechowski. Przywrócono romańskie okna, drucianą szczotką oczyszczono portal z farby olejnej i usunięto z niego oryginalne glazurowane cegły, skuto wszystkie tynki wraz z gotyckimi polichromiami. W zakrystii znajdują się nieliczne pozostałości wczesnogotyckiej polichromii. Kolejne prace restauracyjne prowadzono w latach 90. XX wieku i miały one na celu zabezpieczenie ścian kościoła.
Współczesny ołtarz oraz żyrandole zaprojektował Wiktor Zin. W prezbiterium główny, kaplicę św. Jacka i chór wkomponowano witraże zaprojektowane przez Karola Frycza. W prezbiterium znajdują się portrety (m.in.: Wizja św. Jacka, Tomasza z Akwinu, Marii Magdaleny, Urszuli, Katarzyny Aleksandryjskiej). Na ścianie południowej znajduje się obraz patrona – św. Jakuba Apostoła. Z tyłu znajdują się dwie figury dominikanów (Jacka i Czesława).
Źródło: wikipedia.pl
Pierwsza świątynia
Współczesny kościół św. Jakuba stoi na miejscu jeszcze wcześniejszej świątyni. W związku z tym, iż brak źródeł pisanych na ten temat, istnieje domniemanie, że drewniana kaplica mogła powstać w czasach chrystianizacji Polski (pewne jest, że po 966 roku w Sandomierzu powstały murowane kościoły św. Jana i św Mikołaja, brak źródeł na istnienie w tym czasie murowanej świątyni jakubowej). Świątynia z całą pewnością związana była z szlakami św. Jakuba, gdyż na odcinku Sandomierz-Kraków znajduje się w linii prostej 7 kościołów pw. św. Jakuba w odległości co ok. 30 km (największe nasilenie pielgrzymkowego ruchu w ramach Camino de Santiago datuje się na XI–XIV wiek). Płyty nagrobne sugerowałyby związek kościoła z wyprawami krzyżowymi (przeciw Prusom, do Ziemi Świętej lub być może nawet do walk w obronie Grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela). Kościół mógł też powstać jako votum dziękczynne po powrocie księcia Henryka Sandomierskiego z Ziemi Świętej, czyli między 1155 (powrót z Palestyny) a 1166 rokiem (śmierć). Wiadomo, że Wzgórze Staromiejskie było terenem wczesnego osadnictwa i istniał tam stary cmentarz, a w tamtym okresie cmentarze ściśle związane były z kościołami, a więc być może istniał tam jeszcze starszy drewniany kościół.
Fragmenty pierwszej kamiennej świątyni odkryto podczas prac renowacyjnych w 1990 roku. Świątynia ta była kamienna, jednonawowa, nie większa niż obecny kościół. Pozostałościami tamtej świątyni są: głowa lwa portalowego, płyty nagrobne z rytem miecza (z piaskowca kunowskiego), fragmenty kolumn.
Należy podkreślić, że fundatorka świątyni – Adelajda Kazimierzówna – zmarła w 1211 roku, a działalność Dominika Guzmana wprawdzie została zaakceptowana przez papieża Innocentego III, to jednak oficjalna bulla papieska Honoriusza III zatwierdzająca Zakon Kaznodziejski została wydana 22 grudnia 1216 roku. Księżna Adelajda nie mogła więc podjąć tej decyzji o sprowadzeniu Zakonu Kaznodziejskiego, który jeszcze nie istniał. W zamierzeniu kościół św. Jakuba mógł być dedykowany cystersom.
Jedna z hipotez zakłada, że Adelajda Kazimierzówna z kamiennej płyty nagrobnej to nosząca to imię córka księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza I, dominikanka, zmarła w (prawdopodobnie) 1291 roku. Mogła ona podnieść z ruiny zniszczony po najeździe tatarskim kościół i klasztor. Wyryte na tablicy nagrobnej słowa: ...fundatrix iliu conven..., świadczyłyby o tym, że ufundowała ona jakąś dobudowaną część klasztoru lub kościoła. Całość inskrypcji to: Hic acet obmicella Adelais filia duds Casimirifundatrix illius conven, et obiit anno milesimo CCXI.
Adelajda (zmarła w 1211 roku) była znana z troski i opieki nad sandomierskimi kościołami, co byłoby argumentem przemawiającym za jej fundacją kościoła, jednak badania z lat 90. XX wieku wskazują, że świątynia ta jest znacznie starsza niż początek XIII wieku. Pełne zrozumienie i jasność historii tego kościoła zmącone jest brakiem pisanych źródeł historycznych, błędami Kroniki Wincentego Kadłubka (choćby niemożność fundacji kościoła zakonowi, który nie istniał w momencie śmierci fundatorki) oraz licznymi najazdami tatarskimi i litewskimi (grabieże, pożary, wymordowanie ludności – zanik pamięci zbiorowej i tradycji ustnej, wielki pożar z 2 połowy XIII wieku, popadnięcie kościoła w ruinę po usunięciu dominikanów). Bezsprzecznym faktem pozostaje jedynie stwierdzenie, że chrześcijański kościół na Wzgórzu Staromiejskim istniał na długo przed powstaniem ceglanej świątyni, którą można dziś oglądać.
Obecna świątynia
Sugerowana kolejność powstania obecnej świątyni podzielona jest na trzy etapy:
- 1226 (1227)-1236 budowa prezbiterium i zakrystii,
- po 1236 a przed 1253 – korpus nawowy,
- uzupełnienia u schyłku XIII wieku.
Pierwszy gruntowny remont świątynia przeszła w 1399 roku po finansowym wsparciu królowej Jadwigi Andegaweńskiej, która często odwiedzała ten kościół. Na początku XIV w. dobudowano do zachodniej ściany świątyni wczesnogotycką dzwonnicę, murowaną z cegły, w układzie polskim, w której znajdują się dzwony z 1314 oraz 1389. Na początku XVII wieku dodano barokowe elementy (szczególnie w kaplicach bocznych – Męczenników Sandomierskich, św. Walentego – obecnie kaplica Matki Bożej Różańcowej). W charakterystycznym długim prezbiterium (które musiało pomieścić wszystkich braci zakonnych) znajduje się sarkofag fundatorki – księżnej Adelajdy. Wykonany został w 1676 roku z jednego kloca drzewa dębowego, w środku znajduje się mosiężna trumienka ze szczątkami księżnej. Fundacji trumienki dokonał ks. Melchior Buliński. W ściany naw wmurowano epitafia – najstarsza Jana Ostroroga z 1427 roku z herbem Nałęcz i gotyckim, łacińskim napisem, Rafała Granowskiego w rycerskiej zbroi.
Kościół zachował się w obecnej formie mimo licznych wojen (najazdy mongolskie, najazdy litewskie, potop szwedzki, wojny polsko-rosyjskie, wojna północna, powstanie styczniowe, I wojna światowa, kiedy to Sandomierz był miastem granicznym Rosji z Austro-Węgrami, II wojna światowa, kiedy to w 1944 roku linia frontu przebiegała na Wiśle). Kilka razy ocierał się o ruinę, ale dzięki staraniom dominikanów, a później władz Sandomierza, nie podzielił losu najstarszych kościołów św. Jana, św. Mikołaja, św. Marii Magdaleny, św. Piotra, które to nie przetrwały do naszych czasów i XIX wieku zostały rozebrane. Większość kościołów w wiekach późniejszych przechodziła zmianę wyglądu i stąd nabierała cech różnych epok, tak sandomierski kościół jakubowy dzięki re-romanizacji z początku XX wieku pozostaje w surowej, ascetycznej oprawie średniowiecza. Niemniej w świątyni znajdują się pojedyncze przykłady sztuki renesansowej, barokowej (rokokowej), secesyjnej.
Źródło: wikipedia.pl
Na najstarszym dzwonie w Polsce umieszczony jest łaciński napis, który w tłumaczeniu oznacza: "Na chwałę Apostoła Piotra zostałem odlany w Roku Pańskim 1314". Konserwowany w 2020 roku „Piotr” ponownie zabrzmiał w dominikańskiej dzwonnicy kościoła św. Jakuba 15 sierpnia 2020 r. wraz z dwoma innymi dzwonami, które poddawano renowacji: „Przeorskim” z 1389 i „Flisackim” z 1758 roku.
Historia najstarszego dzwonu łączy się prawdopodobnie z ufundowaniem go przez księcia sandomierskiego Władysława Łokietka, który w tamtych czasach starał się o zjednoczenie Królestwa Polskiego. Istnieje teoria, że został on nazwany na cześć apostoła, żeby pokazać papieżowi, że Rzeczpospolita jest chrześcijańskim narodem. Sześć lat później Władysław Łokietek został Królem Polski, być może ten dzwon się do tego przyczynił…
Źródło: sandomierz.eu
Inne obiekty znajdujące się w:
Historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy w Sandomierzu
- Brama Opatowska w Sandomierzu
- Dom Długosza - Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu
- Ratusz w Sandomierzu
- Rynek w Sandomierzu
- Kościół pw. św. Jakuba w Sandomierzu
- Klasztor oo. dominikanów w Sandomierzu
- Mury miejskie w Sandomierzu
- Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu
- Pałac Biskupi w Sandomierzu
- Collegium Gostomianum w Sandomierzu
- Piwnice sandomierskie w Sandomierzu
- Dzwonnica przy Bazylice Katedralnej w Sandomierzu
