Mury miejskie w Sandomierzu

Obwód murów obronnych zakreślał kształt nieregularny, dostosowany do właściwości terenowych, wydłużony w kierunku południkowym. Od południowego zachodu tworzył on wysunięty cypel obejmujący wzgórze zamkowe, nie wiadomo, czy od początku powiązane murami z miastem. Linia muru obronnego prowadzona zasadniczo górną krawędzią wzgórza, zbiegała w paru miejscach na odcinkach południowym i wschodnim na dno wąwozów, które wcinają się we wzgórze miejskie. Powierzchnia miasta w murach wynosiła prawie 16 ha, a długość linii obwarowań ponad 1700 metrów. Od strony miasta istniał wolny od zabudowy, wewnętrzny pas przymurny, uformowany w ulicę podmurną w miejscach intensywniej zabudowanych. Najgęściej zabudowane było w średniowieczu bliskie sąsiedztwo zachodniego odcinka obwarowań, gdzie znajdowały się wąskie bloki dzielnicy żydowskiej. Mur obronny w Sandomierzu został zbudowany z cegły wiązanej w wątku polskim i posadowiony na kamiennym fundamencie. Grubość muru jest znaczna i wynosi około 2,2 metra. Pierwotną wysokość ogólną można określić na 8—9 metra. Mur sandomierski zwieńczony był blankowanym krenelażem.

Obwód obronny wzmocniony był basztami. Według różnych przekazów ikonograficznych można zlokalizować we wszystkich jego częściach 16 baszt. Liczba ta pierwotnie była zapewne większa. Od zagrożonych kierunków, północnego i zachodniego, baszty występowały regularnie co 30—60 m, od południa i wschodu ich rozstaw był prawdopodobnie rzadszy i mniej regularny.

Baszty były prostokątne w planie, otwarte w kierunku miasta i wysunięte przed mur obronny na zewnątrz. Dwie zachowane różnią się wymiarami: baszta od północy ma 7,75 x 5,5 i 5,6 metry, od zachodu jest większa: 10,3 x 6,1 i 6,35 metry. Być może odzwierciedla to pewne różnice czasowe w ich budowie. Wysokość baszt była równa wysokości muru obronnego, ich wewnętrzny podział i pierwotne zwieńczenie nie są znane. Inny układ niż opisane reprezentowała wieża narożna północno-wschodnia. Była czworoboczna, zamknięta ze wszystkich stron i występująca obustronnie przed mur obronny. Liczyła około 10,5 x 7,5 metra w planie i miała 14 metrów wysokości. Z jej bocznych ścian prowadziły wyjścia na chodnik obrońców muru obronnego. Czołowa, zewnętrzna ściana wieży ukształtowana była w ramach grubości ściany w trzy odcinki wieloboku. Wieża była prawdopodobnie pierwotna, może uległa przebudowie w okresie późnego średniowiecza.

Miasto miało pierwotnie trzy bramy: Opatowską od północy, Krakowską od południa i Lubelską, czyli Rybacką od wschodu. Dwie pierwsze leżały na głównej trasie komunikacyjnej, przebiegającej przez miasto wzdłuż zachodniej pierzei rynku. W części południowej trasa ta kończyła się wąwozem. Podobnie brama Lubelska znajdowała się u wylotu wąwozu, wcinającego się w teren miasta. Czwarta brama, Zawichojska, leżąca w północnym boku miasta na wschód od bramy Opatowskiej, powstała prawdopodobnie w XVI wieku. Wskazuje na to jej mała odległość od bramy Opatowskiej oraz forma architektoniczna. Składała się bowiem z półokrągłego barbakanu, podczas gdy przejazd w linii muru obronnego został przebity w istniejącej w tym miejscu zwykłej baszcie prostokątnej. Także wysokość bramy Zawichojskiej określona na 16 łokci odpowiada wysokości zwykłych baszt. Bramy czternastowieczne mieściły się w czworobocznych wieżach bramnych. Istniejąca Opatowska ma rzut o wymiarach 9 X 9,5 metra i przejazdy ostrołuczne o szerokości 3,5 metra. Od strony zewnętrznej zamknięta była broną. Początkowo była budowlą niską, tej samej wysokości co mur obronny lub nieco tylko wyższą. Następnie została rozbudowana w kierunku poziomym oraz wzwyż. Wieża bramna osiągnęła wysokość ponad 20 metrów, a przed nią powstało prostokątne przedbramie. Z chwilą jego budowy zrezygnowano, podobnie jak w Szydłowie, z zamykania głównej bramy broną, której prowadnice zostały w dolnych partiach zamurowane. System zamknięcia brzedbramia nie jest znany. Przedbramie powstało zapewne w XV wieku, a górna część wieży bramnej może na początku XVI. Nadbudowy attyki o charakterze dekoracyjnym dokonano w połowie XVI wieku. Podobnie ukształtowana była brama Krakowska, z tym że nie była ona rozbudowywana. Pozostała aż do zburzenia pojedynczą, niską wieżą bramną, dlatego nazywano ją również „małą bramą”. Dojazd do niej prowadził długim mostem drewnianym, w części przyległej do bramy zapewne zwodzonym. Forma architektoniczna bramy Lubelskiej nie jest znana. Oprócz bram Sandomierz miał kilka furt przeznaczonych dla ruchu pieszego. Najważniejszą z nich i najstarszą była furta Dominikańska w zachodnim boku miasta, prowadząca na Stare Miasto. Mieściła się w prostokątnej, niewielkiej wieży, skąd prowadziły schody w dół po skarpie.

Sandomierz nie miał pierwotnie żadnych umocnień zewnętrznych za murami. Zastępowały je bowiem strome skarpy, a południowy i częściowo wschodni bok miasta chroniła poza tym Wisła.

Jedynym elementem średniowiecznych obwarowań Sandomierza zachowanym w całości jest brama Opatowska. Składa się z przejazdowej wieży bramnej i dostawionego do niej prostokątnego przedbramia. Z obu jej stron zachowały się odcinki muru obronnego o niepełnej wysokości W odległości około 45 metry od bramy Opatowskiej zachowała się dolna część baszty prostokątnej wysuniętej przed mur obronny. Jest ona obecnie wbudowana w zespół szpitalny św. Ducha. Przy ul. Podwale w pobliżu wylotu ul. Szpitalnej zachował się większy odcinek muru z basztą, obecnie częściowo zrekonstruowaną.

Źródło: medievalheritage.eu