Mury miejskie w Sandomierzu

Nr w rejestrze zabytków:
A-738/1-5 z 20.01.1966, 1.03.1967 i 10.03.1977
Mury miejskie w Sandomierzu - a 7738 1 5 pozostalosci murow obronnych sandomierz 4
Mury miejskie w Sandomierzu - sandomierz z lotu ptaka
Mury miejskie w Sandomierzu - a 7738 1 5 pozostalosci murow obronnych sandomierz 5
Mury miejskie w Sandomierzu - img 0543
Mury miejskie w Sandomierzu - sandomierz furta dominikanska ucho igielne fotopolska eu 17193
Mury miejskie w Sandomierzu - img 0544
Mury miejskie w Sandomierzu - a 7738 1 5 pozostalosci murow obronnych sandomierz 2
Mury miejskie w Sandomierzu - a 7738 1 5 pozostalosci murow obronnych sandomierz 7
Data powstania obiektu: II poł. XIV w.
Opis

Obwód murów obronnych zakreślał kształt nieregularny, dostosowany do właściwości terenowych, wydłużony w kierunku południkowym. Od południowego zachodu tworzył on wysunięty cypel obejmujący wzgórze zamkowe, nie wiadomo, czy od początku powiązane murami z miastem. Linia muru obronnego prowadzona zasadniczo górną krawędzią wzgórza, zbiegała w paru miejscach na odcinkach południowym i wschodnim na dno wąwozów, które wcinają się we wzgórze miejskie. Powierzchnia miasta w murach wynosiła prawie 16 ha, a długość linii obwarowań ponad 1700 metrów. Od strony miasta istniał wolny od zabudowy, wewnętrzny pas przymurny, uformowany w ulicę podmurną w miejscach intensywniej zabudowanych. Najgęściej zabudowane było w średniowieczu bliskie sąsiedztwo zachodniego odcinka obwarowań, gdzie znajdowały się wąskie bloki dzielnicy żydowskiej. Mur obronny w Sandomierzu został zbudowany z cegły wiązanej w wątku polskim i posadowiony na kamiennym fundamencie. Grubość muru jest znaczna i wynosi około 2,2 metra. Pierwotną wysokość ogólną można określić na 8—9 metra. Mur sandomierski zwieńczony był blankowanym krenelażem.

Obwód obronny wzmocniony był basztami. Według różnych przekazów ikonograficznych można zlokalizować we wszystkich jego częściach 16 baszt. Liczba ta pierwotnie była zapewne większa. Od zagrożonych kierunków, północnego i zachodniego, baszty występowały regularnie co 30—60 m, od południa i wschodu ich rozstaw był prawdopodobnie rzadszy i mniej regularny.

Baszty były prostokątne w planie, otwarte w kierunku miasta i wysunięte przed mur obronny na zewnątrz. Dwie zachowane różnią się wymiarami: baszta od północy ma 7,75 x 5,5 i 5,6 metry, od zachodu jest większa: 10,3 x 6,1 i 6,35 metry. Być może odzwierciedla to pewne różnice czasowe w ich budowie. Wysokość baszt była równa wysokości muru obronnego, ich wewnętrzny podział i pierwotne zwieńczenie nie są znane. Inny układ niż opisane reprezentowała wieża narożna północno-wschodnia. Była czworoboczna, zamknięta ze wszystkich stron i występująca obustronnie przed mur obronny. Liczyła około 10,5 x 7,5 metra w planie i miała 14 metrów wysokości. Z jej bocznych ścian prowadziły wyjścia na chodnik obrońców muru obronnego. Czołowa, zewnętrzna ściana wieży ukształtowana była w ramach grubości ściany w trzy odcinki wieloboku. Wieża była prawdopodobnie pierwotna, może uległa przebudowie w okresie późnego średniowiecza.

Miasto miało pierwotnie trzy bramy: Opatowską od północy, Krakowską od południa i Lubelską, czyli Rybacką od wschodu. Dwie pierwsze leżały na głównej trasie komunikacyjnej, przebiegającej przez miasto wzdłuż zachodniej pierzei rynku. W części południowej trasa ta kończyła się wąwozem. Podobnie brama Lubelska znajdowała się u wylotu wąwozu, wcinającego się w teren miasta. Czwarta brama, Zawichojska, leżąca w północnym boku miasta na wschód od bramy Opatowskiej, powstała prawdopodobnie w XVI wieku. Wskazuje na to jej mała odległość od bramy Opatowskiej oraz forma architektoniczna. Składała się bowiem z półokrągłego barbakanu, podczas gdy przejazd w linii muru obronnego został przebity w istniejącej w tym miejscu zwykłej baszcie prostokątnej. Także wysokość bramy Zawichojskiej określona na 16 łokci odpowiada wysokości zwykłych baszt. Bramy czternastowieczne mieściły się w czworobocznych wieżach bramnych. Istniejąca Opatowska ma rzut o wymiarach 9 X 9,5 metra i przejazdy ostrołuczne o szerokości 3,5 metra. Od strony zewnętrznej zamknięta była broną. Początkowo była budowlą niską, tej samej wysokości co mur obronny lub nieco tylko wyższą. Następnie została rozbudowana w kierunku poziomym oraz wzwyż. Wieża bramna osiągnęła wysokość ponad 20 metrów, a przed nią powstało prostokątne przedbramie. Z chwilą jego budowy zrezygnowano, podobnie jak w Szydłowie, z zamykania głównej bramy broną, której prowadnice zostały w dolnych partiach zamurowane. System zamknięcia brzedbramia nie jest znany. Przedbramie powstało zapewne w XV wieku, a górna część wieży bramnej może na początku XVI. Nadbudowy attyki o charakterze dekoracyjnym dokonano w połowie XVI wieku. Podobnie ukształtowana była brama Krakowska, z tym że nie była ona rozbudowywana. Pozostała aż do zburzenia pojedynczą, niską wieżą bramną, dlatego nazywano ją również „małą bramą”. Dojazd do niej prowadził długim mostem drewnianym, w części przyległej do bramy zapewne zwodzonym. Forma architektoniczna bramy Lubelskiej nie jest znana. Oprócz bram Sandomierz miał kilka furt przeznaczonych dla ruchu pieszego. Najważniejszą z nich i najstarszą była furta Dominikańska w zachodnim boku miasta, prowadząca na Stare Miasto. Mieściła się w prostokątnej, niewielkiej wieży, skąd prowadziły schody w dół po skarpie.

Sandomierz nie miał pierwotnie żadnych umocnień zewnętrznych za murami. Zastępowały je bowiem strome skarpy, a południowy i częściowo wschodni bok miasta chroniła poza tym Wisła.

Jedynym elementem średniowiecznych obwarowań Sandomierza zachowanym w całości jest brama Opatowska. Składa się z przejazdowej wieży bramnej i dostawionego do niej prostokątnego przedbramia. Z obu jej stron zachowały się odcinki muru obronnego o niepełnej wysokości W odległości około 45 metry od bramy Opatowskiej zachowała się dolna część baszty prostokątnej wysuniętej przed mur obronny. Jest ona obecnie wbudowana w zespół szpitalny św. Ducha. Przy ul. Podwale w pobliżu wylotu ul. Szpitalnej zachował się większy odcinek muru z basztą, obecnie częściowo zrekonstruowaną.

Źródło: medievalheritage.eu

Historia

Sandomierz bezpośrednio po lokacji w 1286 roku otrzymał obwarowania drewniano-ziemne, które już w rok później skutecznie oparły się szturmowi Tatarów. W drugiej połowie XIV wieku zaczęto budowę murów obronnych. Ich linia nie pokrywała się z narysem wcześniejszych fortyfikacji, z wyjątkiem części wschodniego i zachodniego odcinka. Mury objęły bowiem tereny miasta poszerzonego na północ, oraz włączyły do wspólnego systemu obronnego zamek. Wobec długości obwodu roboty ciągnęły się co najmniej do przełomu XIV i XV wieku. Większość prac wykonano jednak zapewne w czasie panowania Kazimierza Wielkiego. Na okres ten przypadła znaczna rozbudowa miasta, obejmująca prócz budowy murów obronnych budowę zamku oraz licznych innych budowli sakralnych i miejskich.

Prace nad modernizacją obwarowań podjęto zapewne już w XV wieku i z tego czasu może pochodzić rozbudowa bramy Opatowskiej o przedbramie oraz przebudowa lub budowa narożnej baszty północno-wschodniej. Dalsze roboty wykonywane w XVI wieku pozostawiły ślad w źródłach w postaci przywilejów królewskich przyznających miastu ulgi podatkowe na rzecz umocnienia fortyfikacji. Pełny zakres robót nie jest znany, ich zachowanym świadectwem jest attyka bramy Opatowskiej wzniesiona w połowie XVI wieku. Prawdopodobnie w tym samym czasie zbudowano bramę Zawichojską.

W następnym stuleciu nadal trwały pewne prace modernizacyjne. W latach 1605-1615 część murów od wschodu została rozebrana pod budowę kolegium jezuickiego, ale w zamian powstał bastion poniżej gmachu oraz drugi przed bramą Opatowską. Po pożarze w 1623 miasto zabrało się energiczniej do reperacji baszt i bram, jednakże od pierwszej połowy XVII wieku mury zaczęły podupadać. Obok naturalnego procesu starzenia się konstrukcji, przyczyniły się do ich zniszczenia wojny, szczególnie szwedzka w 1656 roku, a później konfederacja barska.

W końcu XVIII wieku miasto jeszcze reperowało fortyfikacje, jednak brak środków i zbyt wielki zakres potrzeb nie były już jednak w stanie zapobiec postępującej ruinie. Dalszym, specyficznym dla Sandomierza czynnikiem destrukcyjnym było obsuwanie się skarp. Już w XVII wieku w wyniku podmycia przez Wisłę runęła część muru od wschodu z bramą Lubelską, później odcinek przy bramie Krakowskiej i fragment zachodni między zamkiem a ul. Żydowską. Przeciwdziałano temu procesowi budując na skarpach mury oporowe. Innym wreszcie zjawiskiem obniżającym militarną wartość obwarowań było dobudowywanie domów do murów i użytkowanie baszt na cele niewojskowe. Proces ten zaczął się już w XVII wieku, a w końcu XVIII przybrał większe rozmiary. Ostatnie próby utrzymania fortyfikacji i użycia ich do celów obronnych nastąpiły w czasie wojny polsko-austriackiej w 1809 roku. Obie strony reperowały mury i uzupełniały wyrwy palisadami, ale w trakcie walk obwarowania uległy nowym zniszczeniom.

W 1810 roku władze Księstwa Warszawskiego wydały pierwsze decyzje o rozbiórce obwarowań w miejscach, gdzie groziły one zawaleniem. Jednocześnie jednak specjalna komisja postawiła wniosek, aby pozostawić jako zabytek przeszłości lepiej zachowane partie od północy i częściowo od wschodu i zachodu, z bramami Opatowską i Zawichojską. Dała tym dowód wysokiej świadomości w zakresie ochrony zabytków. Brak funduszów na remonty spowodował, że w całości zachowano tylko bramę Opatowską, remontując ją później kilkakrotnie. Rozbiórki zaś, które zrazu przebiegały powoli, wzmogły się po pożarze w 1813 roku, kiedy ludność samorzutnie rozbierała obwarowania na materiał budowlany do odbudowy domów. Ostatnie nasilenie prac rozbiórkowych zanotowano w latach siedemdziesiątych XIX wieku.

Źródło: medievalheritage.eu

Zaktualizowano 8 miesięcy temu

Dane teleadresowe

Żydowska
26-600 Sandomierz
place
50.680676, 21.748484Skopiowano do schowka
N50º40'50.434", E21º44'54.542"Skopiowano do schowka

Cechy i udogodnienia

Ruina/pozostałości
Miejsce/obiekt znajdujące się obecnie w stanie ruiny lub z którego pozostały jedynie niewielkie ślady świadczące o jego dawnym istnieniu.
Możliwość zwiedzania
Miejsce/obiekt, który jest udostępniany do zwiedzania.
Wstęp bezpłatny
Dostęp 24h/7
Obiekt publiczny, dostępny dla wszystkich 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu (np. pomnik w parku, przydrożny krzyż itp.).

Inne w kategorii: Militaria To najbliższe atrakcje w tej samej kategorii.

Najbliższe atrakcje W najbliższej okolicy znajduje się wiele ciekawych atrakcji. Oto niektóre z nich.