Opactwo Cystersów w Sulejowie
569 z 16.09.1971 oraz 429 z 17.08.1992
Opactwo Cystersów w Sulejowie to jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych w Polsce, położony w dzielnicy Podklasztorze. Zespół klasztorny, wpisany w 2012 roku na listę Pomników Historii, jest wyjątkowym przykładem architektury romańskiej, który przetrwał w niemal nienaruszonym stanie. Jego początki sięgają XII wieku, a historia pełna jest legend, wydarzeń politycznych i kulturalnych.
Historia fundacji i rozwój opactwa
Założenie klasztoru przypisuje się księciu Kazimierzowi II Sprawiedliwemu, który sprowadził cystersów z opactwa Morimond w Burgundii. Fundacja miała miejsce prawdopodobnie w latach 80. XII wieku. Zakonnicy otrzymali liczne nadania ziemskie, w tym wieś Sulejów, położoną przy ważnym szlaku handlowym. Wkrótce rozpoczęto budowę kościoła i zabudowań klasztornych, a konsekracja głównej świątyni nastąpiła w 1232 roku.
Legenda o powstaniu klasztoru opowiada o księciu, który podczas polowania zgubił się w lesie i w czasie burzy usłyszał głos nakazujący mu wybudowanie kościoła. Towarzyszyło mu wtedy dwanaście lwów, które bezpiecznie doprowadziły go do drużyny – pamiątką tego wydarzenia są rzeźby lwów zdobiące kościół.
W XIII i XIV wieku opactwo stało się ważnym centrum religijnym i gospodarczym. Odbywały się tu zjazdy możnych, w tym spotkanie w 1318 roku, podczas którego poparto starania Władysława Łokietka o koronę królewską. W tym czasie wzniesiono również mury obronne z basztami, które zachowały się do dziś.
Okres świetności i czasy trudne
Szczyt rozwoju opactwa przypadał na XIII–XV wiek, kiedy cystersi posiadali dziesiątki wsi, przywileje targowe i znaczące wpływy polityczne. Gościli tu królowie, m.in. Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. Jednak w kolejnych stuleciach klasztor doświadczał trudności – spory z norbertanami z Witowa, najazdy tatarskie, zniszczenia podczas potopu szwedzkiego czy pożary osłabiały jego potęgę.
W 1819 roku w wyniku kasaty zakonów opactwo zostało zlikwidowane. Kościół przejęła parafia, a część zabudowań trafiła w ręce prywatne. W XX wieku przeprowadzono liczne prace konserwatorskie, a w 1986 roku cystersi powrócili do Sulejowa.
Architektura i najważniejsze zabytki
Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego
Główna świątynia opactwa to trójnawowa bazylika z transeptem, zbudowana z piaskowca szydłowieckiego. Fasada zachodnia zdobiona jest romańskim portalem i ośmiodzielną rozetą. Wnętrze łączy elementy stylu romańskiego i gotyckiego – charakterystyczne są ceglane sklepienia krzyżowo-żebrowe oraz bogata dekoracja rzeźbiarska.
Wyposażenie kościoła obejmuje barokowe i rokokowe ołtarze, ambonę, dwukondygnacyjne stalle oraz XVII-wieczne organy. Cennym elementem są także romańskie detale, jak piscina w kaplicy południowej czy płaskorzeźbione tympanony.
Skrzydło wschodnie i kapitularz
Z pierwotnych zabudowań klasztornych najlepiej zachowało się skrzydło wschodnie z XIII wieku. Znajduje się tu kapitularz z centralną kolumną podtrzymującą sklepienie, gotyckie krużganki i niewielkie muzeum prezentujące historię opactwa.
Mury obronne i baszty
Opactwo otoczone jest potężnymi murami obronnymi z XV–XVII wieku. Zachowało się sześć baszt, m.in. gotycka Baszta Mauretańska, renesansowa Baszta Rycerska oraz imponująca, 34-metrowa Baszta Krakowska. Fortyfikacje te przypominają, że klasztor był nie tylko miejscem modlitwy, ale też ważnym punktem strategicznym.
Opactwo dziś
Dziś opactwo w Sulejowie pełni funkcje sakralne, turystyczne i kulturalne. Kościół jest siedzibą parafii, a część zabudowań przekształcono w hotel i restaurację. Zwiedzający mogą podziwiać unikalną romańsko-gotycką architekturę, mury obronne oraz muzeum klasztorne. To miejsce, które łączy ponad 800 lat historii z nowoczesną ofertą dla pielgrzymów i turystów.
Możliwości zwiedzania opactwa Cystersów w Sulejowie – najważniejsze informacje:
- Wstęp na teren opactwa – bezpłatny
- Wstęp do kościoła św. Tomasza Kantuaryjskiego – bezpłatny
- Muzeum w kapitularzu:
- niewielka ekspozycja o historii opactwa i architekturze
- udostępniane w nieregularnych godzinach (najczęściej po niedzielnej mszy)
- wstęp płatny
- obowiązuje zakaz fotografowania
- Zabudowania gospodarcze
- południowo-zachodnia część – plebania
- północna część – hotel i restauracja
- Czas zwiedzania całego kompleksu – około 60 minut
- Udogodnienia – brak przystosowania dla osób z niepełnosprawnościami ruchowymi (schody przy wejściu do kościoła i muzeum)
- Loty rekreacyjne dronami – brak ograniczeń na terenie opactwa (poza wnętrzami obiektów)
W 1176 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy osadził w Sulejowie cystersów przybyłych z Morimond w Burgundii i przekazał im okoliczne dobra. W 1232 r. arcybiskup gnieźnieński Pełka konsekrował kościół, niedługo potem rozpoczęto wznoszenie wschodniego skrzydła klasztoru. W XIII w. rozwój klasztoru utrudniały częste najazdy tatarskie, dlatego założenie otoczono fosą z częstokołem (zapewne), a od XIV w. rozpoczęto wieloletnie prace przy wznoszeniu murowanych obwarowań obronnych. Szczególną opieką otoczył cystersów Władysław Łokietek nadając im liczne przywileje. W 1318 r. odbył się w klasztorze zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono „suplikę sulejowską” - prośbę do papieża o koronację Łokietka. Wiek XVII był okresem prosperity klasztoru, chociaż zakonnicy dwukrotnie uciekali przed wojskami Szwedów i Rakoczego. W latach 1637-53 kościół wyposażony został w cztery marmurowe ołtarze oraz obrazy. Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano pałac opata oraz założono ogrody w stylu włoskim. W XVIII w. przebudowano znajdujące się wzdłuż murów obronnych, od strony północnej, zabudowania i zamieniono je na zwartą kubaturę z przeznaczeniem mieszkalno-gospodarczym. W ciągu kilkuset lat, klasztor wielokrotnie niszczyły pożary. Klasztor podupadł w związku z kasatą w 1819 r. Od tego czasu rozpoczął się proces długotrwałego niszczenia obiektu. Część zabudowań znalazła się w posiadaniu nowoutworzonej parafii, a część została sprzedana osobom prywatnym. W 1891 r. proboszcz parafii rozebrał skrzydła klasztoru, pozostawiając je w formie zachowanej do dzisiaj w przyziemiu ruiny. Ze średniowiecznego budynku klasztornego pozostał jedynie fragment wschodniego skrzydła z kapitularzem, który z inicjatywy proboszcza został odrestaurowany. W dawnym arsenale urządzono szkołę. Już w poł. XIX w. zaczęto interesować się Sulejowem. W XX w. wielokrotnie prowadzono prace konserwatorskie, remontowe i adaptacyjne na terenie zespołu. W latach 70. XX w. wykupiono z rąk prywatnych zabudowania w części północnej założenia i poddano je adaptacji na cele hotelowe. Cystersi wrócili do Sulejowa w 1986 r. Obecnie znajduje się tutaj przeorat zwykły, obsadzony przez cystersów z Wąchocka.
Źródło: zabytek.pl
