Zamek Tarnowice Stare

Pierwotną siedzibą tarnowickich panów dziedzicznych był prawdopodobnie nie do końca rozpoznany archeologicznie stożkowy gródek w Starych Tarnowicach. Jak długo był on użytkowany, nie wiadomo. Pewne jest natomiast, że niektórzy panowie dziedziczni, łączący dobra tarnowickie z repeckim rezydowali w swej siedzibie, znajdującej się w Reptach.

Sytuacja zmieniła się w II połowie XV wieku, kiedy to Repty wraz z Tarnowicami znalazły się w posiadaniu rodu Wrochemów, wywodzącego się z terenów księstwa bytomskiego. Udokumentowana genealogia rodu zaczyna się na przełomie XV i XVI wieku, od Kaspra Wrochema, którego krewnym był Piotr Wrochem, budowniczy tarnowickiego Zamku.

Ród Wrochemów wyniósł znaczne korzyści z prowadzonej na tych terenach działalności górniczej, tak że stał się znaczącym, zamożnym rodem. Z inicjatywy wspomnianego Piotra Wrochema, w latach 1520-1570, został zbudowany renesansowy zamek. Zachowany po dzień dzisiejszy stanowi jeden z najstarszych i najcenniejszych obiektów w skali regionu śląskiego.

Zamek początkowo był budowlą trójskrzydłową, z otwartym dziedzińcem na północ oraz wieżą w narożniku południowo-wschodnim. Zamek ten pozostał siedzibą Piotra Wrochema i jego rodu aż do początków XVII wieku, kiedy to rodzina opuściła Tarnowice Stare po sprzedaży swych dóbr ziemskich wraz z siedzibą w tarnowickim zamku Baltazarowi Ohm Januszewskiemu, właścicielowi zabranych cystersom repeckim dóbr Opatowic i Pniowca. Podobnie jak poprzedni panowie dziedziczni dóbr tarnowickich, także Balcer Ohm oraz jego następcy, otaczani byli poważaniem i mimo licznych przywar, obdarzani byli ważnymi godnościami. Balcer Ohm pełnił urząd starosty ziemskiego bytomskiego w latach 1634 ? 1643. Podczas plądrowania Bytomia przez wojska szwedzkie, 7 października 1643 roku został zamordowany. Do dziś krążą wśród ludności podania o snującym się o północy po tarnowickim zamku duchu starosty Balcera, jak i o widmach żołnierzy szwedzkich strzegących ukrytego skarbu w zamkowych pomieszczeniach, pokutujących w ten sposób za uczynione zło. Wcześniej, w 1630 roku, Balcer Ohm odkupił od Barbary Szamberg Meysingerowej sołectwo w Tarnowicach. Po jego tragicznej śmierci spadkobiercami zostali Paweł, a następnie Wacław, zaś w 1664 roku jego córka Anna Felicjana Ohm.

Poprzez małżeństwo Anny Felicjany z dziedzicem Rept (żoną Kaspra Huntera była już w czerwcu 1669 roku), po latach tarnowickie dobra przeszły w ręce Kaspra Huntera z Grandon. Był on szkockim szlachcicem posiadającym czeski indygenat, nadany mu 30 kwietnia 1664 roku. Po przyjeździe na Górny Śląsk, 31 października 1666 roku Kasper Hunter von Grandon nabył Siemianowice, Opatowice, Stare Tarnowice oraz część Rept. W jego posiadaniu były Szałsza i Czekanów w pobliżu Gliwic a także Bytków i Dąbrówka Mała. Objął on także w 1675 roku, przynoszącą nie tylko duży splendor, ale także i wymierne dochody, funkcję poborcy podatkowego ziemi bytomskiej. W 1704 roku pełnił urząd sędziego ziemskiego oraz namiestnika, czyli starosty ziemskiego bytomskiego. Kasper Hunter von Grandon zmarł prawdopodobnie we wrześniu 1704 roku, a pozostawionym majątkiem zarządzała jego żona, Anna Felicjana von Hunter z rodu Ohm.

Kasper i Anna Felicjana mieli trzech synów: Bogusława, Karola Wacława, Kaspra Młodszego oraz córkę, Ewę Elżbietę. Bogusław przejął Bytków i Dąbrówkę Małą, Karol Wacław Repty, a Kasper Młodszy podgliwicką Szałszę i Czekanów. Ewa Elżbieta została żoną Jerzego Leopolda Skrońskiego, właściciela Budzowa koło Gorzowa Śląskiego.

W 1700 roku Jerzy Güsnar odkupił część majątku od rodziny Ohm Januszewskich, natomiast w 1721 Anna Felicjana odsprzedała pozostały majątek w Tarnowicach i Opatowicach Ewie Elżbiecie Skrońskiej herbu Tarczła. Od tego momentu Tarnowice zostały podzielone pomiędzy dwóch posiadaczy majątku. Jedna część wsi należała do Jerzego Güsnara, natomiast druga do rodziny Skrońskich.

W latach 1726 ? 1732 część Tarnowic wraz z Zamkiem należała do rodziny Löwenkron, która również pełniła funkcję patrona kościoła św. Marcina. Ostatecznie w 1726 roku posiadłość tę kupił Marcin de Löwenkron, który zmarł w 1731 roku.

Rok po śmierci Marcina de Löwenkron jego syn Tomasz, 28 listopada 1732 r., odsprzedał dobra tarnowickie oraz opatowickie Jerzemu Józefowi Güsnar. Źródła wymieniają go w latach 1700 ? 1741 jako właściciela części Tarnowic. Wykupienie tego majątku było poniekąd możliwe ze względu na zawarty w 1729 roku z Anną Löwenkron kontrakt ślubny. Po śmierci Józefa Jerzego Güsnar majątek odziedziczył Franciszek Güsnar. W roku 1766 nastąpiła kolejna zmiana właścicieli Tarnowic i terenów należących do tego majątku. Posiadaczką dóbr została Elżbieta de Jangred, która zmarła 6 kwietnia 1768 roku, a następnie zarządcą majątku został jej mąż, który zmarł 20 września 1775 roku. Herb Jeannaret Herb Koschutzkich.

W 1780 roku posiadłości zostały nabyte przez Krzysztofa Fryderyka Koschutzki, będącego już właścicielem licznych terenów w okolicy. Kilka lat później, w 1783 roku, ukazało się w Brzegu wielotomowe dzieło ?Schlesische Provinzialblatter? w opracowaniu Friedricha Alberta Ziemmermann, w jego drugim tomie znajduje się krótka charakterystyka Tarnowic Starych z okresu po 1780 roku: "Stare Tarnowice, przynależne panu Koschutzkiemu, mają dwa folwarki, jeden katolicki kościół i szkołę, 15 kmieci, 16 zagrodników 2 komorników i 197 mieszkańców".

Niedługo później tarnowickie dobra przeszły w posiadanie Karola Erdmana Larysza, który dzierżył je w latach 1784 ? 1787. Był on przedstawicielem starej, rycerskiej rodziny od wieków związanej z Górnym Śląskiem. Pomiędzy 1787 a 1791 rokiem dobra tarnowickie posiadał Jan Daniel Neugebauer, który sprzedał jednak majątek Janowi Bogumiłowi Büttner, właścicielowi dóbr ziemskich w okolicy Tarnowskich Gór. W 1822 roku zamek i dobra Tarnowice Stare przeszły w posiadanie rodu hrabiów von Donnersmarck, za sprawą Karola Łazarza Henkel von Donnersmarck. Pod jego rządami dokonano licznych modernizacji, importu nowoczesnych maszyn z Anglii, dzięki czemu posiadłość rozwijała się, przynosząc coraz większe korzyści. Następcą Karola Łazarza został w 1854 roku Guido hrabia Henckel von Donnersmarck, który z repeckiej i tarnowickiej posiadłości utworzył fideikomisowe dobro rodzinne. Najprawdopodobniej w okresie panowania rodu Henckel von Donnersmarck, na dziedzińcu gospodarczym przy wschodniej części, został zbudowany murowany spichlerz dworski oraz obora i stodoła. Rodzina dzierżyła Zamek oraz tarnowickie dobra do 1945 roku.

W latach sześćdziesiątych Kompleks Zamkowy był bazą administracyjną, mieszkalną i produkcyjną Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W tym czasie wybudowany został budynek gospodarczy oraz nowa obora. Od roku 1988 większość obiektów pozostawała niewykorzystana. Jedynie budynek administracyjny był użytkowany na cele administracyjne, a starą stodołę częściowo wykorzystywano jako korty tenisowe. Również w dobudowanej w XIX wieku części zamykającej zamek w czworobok przez krótki czas działała restauracja ?Kasztelan?.

31 maja 2000 roku Kompleks Zamkowy został zakupiony przez Państwo Krystynę i Rajnera Smolorz, którzy zdecydowali się podjąć jego rewitalizacji. Z niezwykłą troską i zaangażowaniem podjęli szereg starań i wysokonakładowych inwestycji, w celu przywrócenia świetności znajdującemu się w ruinie obiektowi. Działania te objęły cały obszar Kompleksu wraz ze znajdującymi się na nim obiektami oraz zagospodarowaniem terenu.

Źródło: fundacjakomplekszamkowy.pl

J.Krawczyk, A.Kuzio-Podrucki, Zamki i pałace Donnersmarcków, Radzionków 2003