Zespół Stacji Filtrów Lindleya w Warszawie
A-813, A-788 z 1 marca 1973, 26 marca 2008
Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya w Warszawie został uznany za pomnik historii w 2012 roku. Jest to kompleks budowli technicznych o XIX-wiecznej metryce z urządzeniami służącymi do uzdatniania wody pitnej. W odróżnieniu od podobnych rozwiązań z tego czasu w innych miastach europejskich jest ona całkowicie zachowana i do dziś użytkowana zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Zaprojektowana przez wybitnego angielskiego inżyniera Williama Lindleya, należącego do nielicznych wówczas specjalistów od instalacji wodno-kanalizacyjnych, była nowoczesną w swoim czasie realizacją, konieczną dla poprawy stanu sanitarnego nękanej epidemiami Warszawy. Wprowadzona w 1886 roku w życie koncepcja zaopatrywania miasta w czystą wodę miała charakter perspektywiczny - przewidywała potrzebę rozbudowy urządzeń stacyjnych wraz z rozwojem stolicy i procesem technicznego udoskonalania systemów wodno-kanalizacyjnych, dzięki czemu filtry mimo upływu lat mogą nadal spełniać swoją funkcję. Na ich tak długą przydatność i utrzymywanie bardzo dobrego stanu technicznego wpłynęło też świadome zastosowanie przez twórców materiałów najwyższej jakości, nadających użytkowym wnętrzom dodatkowy walor estetyczny. Całe założenie jest wybitnym przykładem połączenia jednorodnych stylowo rozwiązań architektonicznych z nowatorskimi dokonaniami inżynieryjnymi.
Historyczny układ przestrzenny Stacji Filtrów, z zaplanowanymi miejscami na zbiorniki wody czystej, hale filtrów, wieżę ciśnień, maszynownie, budynki administracyjne oraz przewidzianą od początku zieleń, jest stałym elementem krajobrazu kulturowego Warszawy. Obiekt w sposób unikatowy łączy w sobie walory bezcennego zabytku techniki z funkcją nowoczesnego zakładu oczyszczania wody.
Kompozycja przestrzenna zespołu Stacji Filtrów, dla której przeznaczono działkę na terenie warszawskiej dzielnicy Ochota, jest efektem przemyślanego rozplanowania. Jej rdzeń stanowi szeroka aleja na osi założenia wytyczającej kierunek północ - południe. Zaakcentowano ją przez obszary zieleni oraz wieżę ciśnień usytuowaną na nasypie ziemnym. Drugą oś kompozycyjną wyznacza krańcowy fragment tzw. Osi Stanisławowskiej. Dzięki powielaniu w trakcie rozbudowy powtarzających się układów i modułów całość ma jednolity stylowo charakter. Poszczególne obiekty stacji, zarówno budynki naziemne, jak i komory filtrów i osadników znajdujące się pod ziemią, rozplanowano osiowo i symetrycznie. Podział terenu na pasy o przebiegu wschód - zachód, którym przypisano konkretny etap w technologii przetwarzania wody, ułatwił dodawanie kolejnych modułów. Od południa wprowadzano na teren zakładu surową wodę, która po oczyszczeniu przesyłana była do sieci miejskiej w północnej części.
Rozkład elementów wzdłuż głównej osi przebiega następująco: od północy, po obu stronach wieży ciśnień, będącej dominantą całego zespołu, umieszczono po jednym budynku technicznym. Wieża ciśnień stanowiła pierwszy i zasadniczy element systemu dystrybucji wody. Czynna była do momentu uruchomienia nowoczesnych pomp elektrycznych w 1924 roku. W budynku ulokowanym po jej wschodniej stronie mieszczą się zespoły pomp tłoczących wodę do sieci miejskiej, rozdzielnia, magazyny; w budynku zachodnim - zespoły pomp zasilających sieć miejską oraz obecnie sala ekspozycyjna z Wystawą Wodociągów i Kanalizacji. Za budynkami technicznymi rozciągają się podziemne zbiorniki wody czystej. Ich fundamenty mają postać odwróconych sklepień kolebkowych; słupy konstrukcji podpierają sklepienia żaglaste wymurowane z cegły. Do wnętrza zbiorników prowadzą znajdujące się na powierzchni przedsionki.
Centralną przestrzeń Stacji Filtrów wypełnia sześć grup filtrów powolnych. Są to zbiorniki wodne o fundamentach w postaci odwróconych sklepień kolebkowych. Składają się z siedmiu rzędów sklepień żaglastych rozmieszczonych symetrycznie względem podłużnej osi, wspartych na regularnej siatce kamiennych słupów. Każdy filtr ma pojedynczy przedsionek umieszczony na osi symetrii, od którego do wnętrza prowadzi wąska rampa.
Ostatni pas terenu zabudowany jest przez położone symetrycznie względem siebie osadniki (obecnie zbiorniki wyrównawcze), służące pierwotnie do wytrącania osadu z surowej wody, zanim wprowadzana była do filtrów powolnych. W tej samej linii, w południowo-wschodniej części założenia, mieści się Zakład Filtrów Pospiesznych powstały w latach 1928-1933. Jego zadaniem było wstępne oczyszczanie surowej wody wiślanej, usprawniając pracę istniejących filtrów powolnych. Budynek projektu Antoniego Jawornickiego ma historyzujący charakter z reprezentacyjną elewacją zachodnią zwróconą ku głównej osi Stacji Filtrów. Zdobią ją płaskorzeźby Jana Golińskiego przedstawiające Czystość i Pragnienie. We wnętrzu właściwa hala pomp o pozbawionym podpór prostokątnym rzucie otoczona jest trzema kondygnacjami pomieszczeń pomocniczych. W południowej części budynku znajduje się sala operacyjna oraz zbiornik wody do płukania o żelbetowej konstrukcji skrzyniowej. Elementy wyposażenia wnętrza, w większości zachowane od 1933 roku, cechuje wysoka jakość użytych materiałów i wykonawstwa.
Wpis do rejestru zabytków
Zespół Stacji Filtrów W. Lindleya wpisany jest do rejestru zabytków województwa mazowieckiego decyzjami: z marca 1973 r., nr rejestru 813; oraz z dnia 26 marca 2008 r. (uzupełnienie wpisu), nr rejestru A-788.
Źródło: zabytek.pl
W 2. połowie XIX wieku stan sanitarny Warszawy był alarmujący. Z inicjatywą budowy nowoczesnej sieci wodociągowej wystąpił ówczesny prezydent miasta Sokrates Starynkiewicz. W 1876 roku doprowadził do podpisania umowy ze znanym w Europie inżynierem Williamem Lindleyem na przedwstępne opracowanie projektu wodociągu i kanalizacji. Pod jego kierunkiem wykonane zostały wtedy pierwsze szczegółowe pomiary i mapy Warszawy. Po dwóch latach koncepcję złożono w Magistracie. Umowa na pierwszy etap robót została podpisana w 1881 roku z synem Lindleya, Williamem Heerleinem Lindleyem, który objął funkcję naczelnego inżyniera budowy i wykonał szczegółowe projekty poszczególnych elementów założenia. Mimo początkowej niechęci polskich inżynierów do zaproponowanych rozwiązań, Lindley - mający wraz z ojcem na swoim koncie wiele podobnych realizacji w dużych miastach europejskich - zdołał przekonać do nich środowisko specjalistów. Wybrana przez niego lokalizacja Stacji Filtrów (miejsce najwyżej położone względem Wisły, blisko środka miasta, z dobrymi warunkami gruntowymi) była najdogodniejsza i dawała możliwość rozbudowy w przyszłości, co było ważnym założeniem całego przedsięwzięcia.
Budowa zespołu odbywała się w sześciu etapach w okresie 1883-1915 (ostatnią grupę filtrów wzniesiono w latach 1924-1926). Zaangażowani w nią byli także polscy architekci i inżynierowie, jak: Alfons Grotowski, Józef Bandtkie, Józef Słowikowski, Julian Herde i in. Podstawowy materiał budowlany stanowiła specjalnie wypalana, odporna na wilgoć cegła, ponadto bloki granitowe i piaskowce dostarczane przez wszystkie etapy rozbudowy z tych samych kamieniołomów. Wodę poprowadzono z Wisły podziemnymi rurami ze Stacji Pomp Rzecznych na Czerniakowie. Pierwsze filtry powolne uruchomiono już w 1886 r., jednak rozbudowa infrastruktury zakładu kontynuowana była zarówno po I jak i II wojnie światowej. W 1928 roku postanowiono przyspieszyć proces oczyszczania wody, inwestując w budowę Zakładu Filtrów Pospiesznych (projektu spółki inżynierskiej z Montrealu), ukończonego i oddanego do użytku w 1933.
Kres szerokim zamierzeniom rozbudowy sieci wodociągowej położył wybuch II wojny światowej. Większość obiektów doznała uszkodzeń, co spowodowało krótką przerwę w działaniu zakładu. W latach 50. nastąpiła pierwsza powojenna rozbudowa urządzeń; w następnej dekadzie wprowadzono nową metodę oczyszczania wody z zastosowaniem pulsatorów. Wszelkie prace modernizacyjne prowadzone są do dziś z poszanowaniem pierwotnej konstrukcji, formy architektonicznej i wystroju obiektu.
Źródło: zabytek.pl
Zabytkowa Stacja Filtrów udostępniana jest indywidualnym zwiedzającym podczas:
- Wakacyjnych Dni Otwartych w wybrane soboty lipca i sierpnia (zwiedzanie odpłatne wg obowiązującego cennika)
- Nocy Muzeów (zwiedzanie bezpłatne, ilość miejsc ograniczona)
- innych ogólnodostępnych imprez promocyjnych organizowanych przez Spółkę
Przed zaplanowaniem zwiedzania należy sprawdzić czy istnieje taka możliwość w określonym terminie na stronach internetowych spólki zarządzającej obiektem.
