Kopiec Czartoryskiego na Łysej Górze
Po upadku powstania listopadowego (1831) w drodze na wygnańczą tułaczkę, książę Adam Czartoryski z grupą oficerów polskich odwiedził Święty Krzyż. Przed kościołem wygłosił mowę polityczną, potem w gronie oficerów wszedł na najwyższy balkon wieży kościelnej, by jeszcze raz obejrzeć wielką połać ziemi ojczystej. Oficerowie szablami wyryli w kamiennej wieży napis: Z tej wysokości wznosimy prośby do Boga za ginącą Ojczyznę.
Ludność okoliczna długo pamiętała te patriotyczne odwiedziny, toteż, gdy nadeszła wiadomość o śmierci Adama Czartoryskiego, usypano na jego cześć pomnik-kopiec na wschodnim skraju polany rozpościerającej się przed klasztorem. Poświęcenie tego kopca odbyło się w 1861 r., w czasie odpustu 14.IX. Stało się to okazją do wielkiej manifestacji narodowej. Po upadku powstania styczniowego kopiec został przez władze carskie zniszczony. Pozostał jedynie kamienny krąg podstawy.
Kopiec odbudowano w 2021 r. z kamienia miejscowego, który pozostał po rozebraniu i zniszczeniu pierwotnego kopca przez Rosjan w roku 1861. Konstrukcja, celem jej ustabilizowania, zagłębiona jest na ok. 30 cm poniżej poziomu otaczającego terenu. Wysokość samego kopca wynosi 3,5 m a średnica podstawy ma 8 m. Kopiec zwieńczony został krzyżem żeliwnym, z rozetą u podstawy, o wysokości 2 m osadzonym w betonowym fundamencie i zagłębionym w kamiennej konstrukcji kopca ok.1,5 m. W odległości ok. 2 m od kopca przy stronie południowej na kamiennej podstawie została umieszczona tablica informacyjna z najważniejszymi informacjami o historii kopca.
Źródło: swietykrzyz.pl / bieliny.pl
