Pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze
A.440/1-4 z dnia 24.03.1947 i z 23.06.1967
Klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego, przede wszystkim dzięki swoim wartościom historycznym i religijnym.
Udokumentowana metryka, jak również legendarne początki sytuują świętokrzyskie zgromadzenie wśród najstarszych klasztorów w Polsce. Przez wieki, było ono świadkiem istotnych wydarzeń oraz miejscem związanym z ważnymi postaciami z historii Polski, miało też rangę jednego z najważniejszych ośrodków kultu religijnego i duchowego centrum dynastii Jagiellonów. W szacownych murach do chwili obecnej przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego, które począwszy od XIV w. stale przyciągają pielgrzymów. Wiąże się z nimi nazwa krainy geograficznej - Góry Świętokrzyskie. Święty Krzyż obrazuje przemiany religijno-kulturowe, jakie na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia następowały na ziemiach polskich. Pisaną historię benedyktyńskiego sanktuarium wzbogaca okres przedchrześcijański, znany jedynie z pośrednich wzmianek w średniowiecznych i nowożytnych dokumentach oraz artefaktów świadczących o szczególnej randze tego miejsca od najdawniejszych czasów. Przybytek pogański, który istniał zanim na Łysą Górę przybyli benedyktyni, uznawany jest za jeden z najważniejszych na terenie słowiańszczyzny. Materialnym świadectwem słowiańskiego sanktuarium są m.in.: nieukończone wały kamienne datowane na IX-XI w.
Wyjątkowe znaczenie dla kultury i dziedzictwa języka polskiego miała znamienita biblioteka klasztorna (rozproszona po kasacie). Najpewniej z jej zasobu pochodzą zachowane fragmentarycznie „Kazania Świętokrzyskie” - dwie karty odtworzone z pociętych na paski kawałków pergaminu, którymi podklejono inną, późniejszą księgę. Datowany na XIV w. tekst uwieczniony na paskach uznaje się za najstarszą prozę zapisaną w języku polskim. Dzieło to, odnalezione pod koniec XIX w. przez Aleksandra Brücknera w Petersburgu przechowywane obecnie w Bibliotece Narodowej, stanowi jeden z największych skarbów polskiego piśmiennictwa.
Opactwo jest też dokumentem architektury romańskiej XI w. (zachowanej w postaci reliktów), gotyckiej, a także późnobarokowej i klasycystycznej, ponadto teren klasztoru i jego otoczenie są cennym stanowiskiem archeologicznym.
Wątek relikwii Krzyża Świętego przechowywanych na Łysej Górze wiąże się z dziedzictwem dwóch narodów: polskiego i węgierskiego. Hagiografia oraz dokumenty źródłowe wskazują na węgierską proweniencję świętokrzyskich relikwii. Potwierdzona jest wizyta Łokietka na Węgrzech. Prawdopodobnie wówczas, władca pozyskał relikwie, które niegdyś król Stefan I otrzymał od papieża Sylwestra II, do Watykanu natomiast skarb ten trafił prosto od św. Heleny, matki cesarza Konstantyna Wielkiego. Legenda natomiast mówi o węgierskim księciu Emeryku - synu króla Stefana, który przybył do Polski i w wyniku objawienia ofiarował relikwie opactwu.
Święty Krzyż odznacza się wybitnymi walorami krajobrazowymi. Od stuleci, zwarta, kamienna zabudowa szczytu góry pozostaje w niezmąconej relacji z otoczeniem - puszczą jodłową. Autentyczna jest także tzw. droga królewska - średniowieczny szlak prowadzący pielgrzymów z Nowej Słupi pod górę, do klasztoru.
Opactwo położone jest na szczycie Łysej Góry - wzniesienia we wschodniej części Gór Świętokrzyskich, w pobliżu Nowej Słupi. W skład zespołu kamiennych zabudowań (ceglanych - w partiach odbudowywanych) wchodzą: kościół, skrzydła klasztorne, dzwonnica, brama wschodnia w ciągu murów obwodowych, hospiturat (dom gościnny), wał kamienny.
Orientowany, murowany z cegły kościół w stylu późnobarokowym wzniesiony został na planie wydłużonego prostokąta z wydzieloną wewnątrz trójprzęsłową nawą i dwuprzęsłowym prezbiterium tej samej szerokości. Elewacje świątyni obłożono wykładziną kamienną. Dwukondygnacyjna, parawanowa fasada, zarysowana na linii falistej (wybrzuszona na zewnątrz w części środkowej), zwieńczona została półkolistym tympanonem i kamienną czworoboczną wieżą z hełmem (zrekonstruowaną w 2014 r.). W czterech niszach dolnej kondygnacji fasady znajdują się kamienne rzeźby zakonników i rycerza z XVII w. Wnętrzu nadano wystrój klasycystyczny i przekryto sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Główną dekorację kościoła stanowi cykl obrazów Franciszka Smuglewicza z przedstawieniami ilustrującymi historię relikwii m.in.: śś. Emeryka, Benedykta, Scholastyki, Znalezienie Krzyża Św. We wschodniej części zespołu klasztornego znajduje się zwieńczona półkolistą kopułą z latarnią kaplica Oleśnickich, w której przechowywany jest relikwiarz Krzyża Świętego.
Do północnej ściany kościoła przylegają trzy skrzydła klasztorne (wskutek spadku terenu - dwu-, trzy-, cztero- i pięciokondygnacyjne) z wirydarzem otoczonym gotyckimi krużgankami sklepionymi krzyżowo. Fasadę kościoła poprzedza półotwarty dziedziniec ograniczony od zachodu i północy skrzydłami budynku klasztornego wzniesionego na planie litery L.
Wczesnośredniowieczny wał kamienny otaczający podwójny szczyt Łysej Góry i pierwotnie prawdopodobnie odgradzający strefę sacrum pogańskiego sanktuarium, w obrębie którego wtórnie wkomponowano zabudowę chrześcijańskiego klasztoru, złożony jest z trzech odcinków o łącznej długości ok. 1500 m i przebiega po obrysie wydłużonego owalu. Usypany został z kamienia kwarcytowego, z głazami wewnątrz i miejscami osiąga wysokość 3 metrów.
Źródło: zabytek.pl
Klasztor benedyktynów na Łysej Górze powstał w miejscu jednego z największych na obszarze Polski ośrodków kultu pogańskiego, związanego z trzema bóstwami, które Jan Długosz nazywa: Świst, Poświst i Pogoda, a w innych źródłach określane są jako: Lada, Boda, Leli. Materialnym świadectwem słowiańskiego sanktuarium (pogańskiej strefy sacrum) są nieukończone wały kamienne datowane na IX-XI w., których rozbudowy wyraźnie zaniechano być może w związku z rozprzestrzenieniem się chrześcijaństwa. Według legend, pierwszych benedyktynów osadził w tym miejscu Bolesław Chrobry na prośbę Dąbrówki. Jednak, na podstawie dokumentów źródłowych przyjmuje się, że klasztor posadowił na Łysej Górze Bolesław Krzywousty wraz z komesem Wojsławem z rodu Powałów w 1 poł. XII w. Powstał wówczas romański niewielki kościół i pierwsze zabudowania klasztorne. W 1259/60 wojska rusko-tatarskie wymordowały wszystkich mnichów, zniszczeniu uległo wówczas także archiwum zgromadzenia, przez co zatracona została pamięć o początkach benedyktynów na Łysej Górze, co miało sprzyjać powstawaniu po latach legend fundacyjnych. Zgromadzenie sprowadził na nowo Bolesław Wstydliwy. Ok. 1306 r. Władysław Łokietek (zapewne), po swoim pobycie na Węgrzech, ofiarował opactwu relikwie Drzewa Krzyża Świętego, które od najazdu Litwinów na opactwo w 1370 r. (nieudana próba uprowadzenia relikwii) rozsławiły to miejsce jako cudami słynące. Zmieniono także wkrótce wezwanie kościoła z pierwotnego - Św. Trójcy na Św. Krzyża. Świątynię tę wyróżniał szczególnie Władysław Jagiełło wielokrotnie pielgrzymując do sanktuarium i łożąc na jego rozbudowę. Sprowadził do klasztoru artystów, którzy pokryli klasztor malowidłami w stylu rusko-bizantyńskim (wiadomo, że dotrwały do 1777 r.). Zwyczaj pobożnego nawiedzania świętokrzyskiego przybytku kontynuowali kolejni królowie, zwłaszcza z dynastii Jagiellonów. W 2 poł. XV w. miała miejsce odbudowa klasztoru po pożarach przeprowadzona dzięki wsparciu Kazimierza Jagiellończyka i kard. Zbigniewa Oleśnickiego. W 1 poł. XVII w. dokonano barokizacji wnętrza kościoła, a do XVIII w. prowadzono rozbudowę o kolejne skrzydła klasztorne.
Obiekt był kilkukrotnie plądrowany przez wojska szwedzkie, węgierskie, saskie. Największych zniszczeń dokonał gwałtowny pożar wywołany w 1777 r. uderzeniem pioruna. Żywioł pochłonął wówczas zabudowania klasztorne i kościół, a mnichom udało się uchronić tylko relikwie i bibliotekę. Odbudowę w stylu barokowo-klasycystycznym podjęto w latach 80. XVIII w. w trudnych politycznie czasach, dysponując ograniczonym budżetem. Pracami kierował prawdopodobnie mnich-architekt Stefan Wercner (Wertzner).
W wyniku rozbiorów, Święty Krzyż trafił w 1795 r. pod zabór austriacki, a w 1815 r. - rosyjski. W 1819 r. nastąpiła jego kasata i rozproszenie zbiorów związanych z wielowiekową działalnością religijno-intelektualną mnichów. Od 1852 r. w murach klasztornych prowadzono Instytut Księży Zdrożnych. Równolegle, do kaplicy klasztornej, w której cały czas przechowywano relikwie przybywały pielgrzymki, miejsce to stawało się także scenerią manifestacji narodowych.
W 1863 r. pełniło funkcję kwatery dyktatora powstania styczniowego - gen. Mariana Langiewicza. W 1882 r. władze carskie utworzyły na Świętym Krzyżu ciężkie więzienie, przejęte następnie przez administrację polską w okresie międzywojennym. Do celów odosobnienia wykorzystano zastane budynki klasztorne oraz wzniesiono nową, więzienną infrastrukturę. Podczas I wojny światowej Austriacy zburzyli wieżę kościelną, odarli kościół z miedzianej blachy i zrabowali dzwony.
Odrodzenie religijne klasztoru nastąpiło w 1936 r., kiedy przybyli doń Oblaci Maryi Niepokalanej. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili tu obóz zagłady dla jeńców radzieckich (ok. 6000 zagłodzonych i zamordowanych jeńców spoczywa na cmentarzu nieopodal klasztoru). Po wojnie zlikwidowano dziewiętnastowieczną zabudowę, część budynków przeszła na własność państwa, część pozostała w rękach Oblatów. Rozpoczęto porządkowanie i odbudowę klasztoru prowadząc jednocześnie badania architektoniczne, konserwatorskie i archeologiczne. W 2014 r. zrekonstruowano wieżę kościelną.
Źródło: zabytek.pl
