Opactwo na Świętym Krzyżu
A.440/1-4 z dnia 24.03.1947 i z 23.06.1967
Opactwo na Świętym Krzyżu, znane również jako opactwo świętokrzyskie lub łysogórskie, to zespół klasztorny założony przez benedyktynów na Łysej Górze, w Nowej Słupi. Jest to jedno z najstarszych i najważniejszych miejsc kultu religijnego w Polsce. W klasztorze od wieków przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego, od których wzięła się nazwa zarówno opactwa, jak i całego wzgórza.
Od 1936 roku w klasztorze mieszkają Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy kontynuują duchową i historyczną tradycję tego wyjątkowego miejsca.
Architektura opactwa
Kościół Świętego Krzyża
Obecna świątynia powstała w latach 1781–1789 według projektu Józefa Karsznickiego. To późnobarokowy kościół o klasycystycznym wnętrzu. W 1914 roku Austriacy zburzyli jego wieżę, którą zrekonstruowano w 2014 roku.
W kościele znajdują się:
klasycystyczny ołtarz główny z obrazem Świętej Trójcy autorstwa Franciszka Smuglewicza,
stalle z XVIII wieku,
marmurowy portal i płyta nagrobna opata Michała Maliszewskiego,
zakrystia z polichromią przedstawiającą sceny z życia św. Benedykta.
Kaplica Oleśnickich
Kaplica Relikwii Krzyża Świętego została wzniesiona w latach 1614–1620 z funduszy Mikołaja Oleśnickiego. Od 1723 roku przechowywane są w niej relikwie Drzewa Krzyża Świętego – największy tego typu skarb duchowy w Polsce.
Klasztor i krużganki
Gotyckie krużganki z XV wieku zdobią orły jagiellońskie i litewska Pogoń. Południowe ramię krużganków zawiera fragment romańskiego muru z XII wieku.
W skład kompleksu wchodzą również:
furta klasztorna z 1643 roku,
brama wschodnia z XVII wieku,
dzwonnica i probostwo z XVIII wieku.
Cały zespół został wpisany do rejestru zabytków w 1947 roku.
Dokładna data założenia opactwa na Świętym Krzyżu nie jest znana. Tradycja przypisuje jego fundację Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku, choć historycy wskazują, że klasztor i romański kościół powstały między 1102 a 1138 rokiem, z inicjatywy Bolesława Krzywoustego.
Początkowo świątynia nosiła wezwanie Świętej Trójcy, a od XV wieku – Świętego Krzyża, po tym jak Władysław Łokietek przekazał benedyktynom relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Według legendy relikwie trafiły tu z Węgier za sprawą królewicza Emeryka.
W średniowieczu klasztor był jednym z najważniejszych ośrodków religijnych i intelektualnych w Polsce. Odwiedzali go królowie, w tym Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary czy Zygmunt August.
W XV wieku, dzięki wsparciu Kazimierza Jagiellończyka i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, rozbudowano romański kościół o gotyckie prezbiterium i krużganki. W tym okresie powstały również słynne Pieśni Łysogórskie – jeden z najstarszych polskich tekstów literackich.
Zniszczenia i odbudowy
Przez stulecia opactwo było wielokrotnie niszczone i odbudowywane. W 1459 roku spłonęło w pożarze, a w 1655 roku zostało złupione przez Szwedów. W XVII wieku powstała barokowa Kaplica Oleśnickich – miejsce przechowywania relikwii Krzyża Świętego.
W XVIII wieku klasztor dotknął kolejny pożar, po którym rozpoczęto budowę nowej świątyni w stylu barokowo-klasycystycznym. W 1819 roku, na mocy bulli papieża Piusa VII, klasztor został skasowany, a budynki przejęło państwo.
W XIX wieku obiekt przekształcono w więzienie, a po odzyskaniu niepodległości służył różnym celom administracyjnym i wojskowym. W 1936 roku benedyktynów zastąpili Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy opiekują się sanktuarium do dziś.
Współczesność i znaczenie religijne
Dziś opactwo na Świętym Krzyżu jest jednym z najważniejszych sanktuariów w Polsce. W 2013 roku świątynię podniesiono do godności bazyliki mniejszej.
Każdego roku miejsce to odwiedza setki tysięcy pielgrzymów i turystów. Odbywają się tu uroczyste odpusty, a także tradycyjna pielgrzymka świętokrzyska, kontynuująca wielowiekowy zwyczaj wędrówek na Łysą Górę.
W klasztorze funkcjonuje także muzeum, które prezentuje historię zakonu, relikwii i działalności benedyktynów oraz oblatów.
Inne obiekty znajdujące się w:
Góry Świętokrzyskie
- Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kielcach
- Bazylika Trójcy Świętej na Świętym Krzyżu
- Centrum Edukacyjne Szklany Dom w Ciekotach
- Centrum Geoedukacji w Kielcach
- Centrum Kulturowo–Archeologiczne w Nowej Słupi
- Centrum Nauki Leonardo Da Vinci w Podzamczu
- Centrum Neandertalczyka w Chęcinach
- Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy
- Dąb Bartek w Zagnańsku
- Dawny pałac biskupów i katedra w Kielcach
- Dawny zespól klasztorny klarysek w Chęcinach
- Dawny zespół klasztorny bernardynów w Kielcach
- Drewniany kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Radkowicach
- Dwór starostów chęcińskich w Podzamczu
- Dworek Laszczyków w Kielcach
- Dworek Stefana Żeromskiego w Ciekotach
- Dymarki Świętokrzyskie
- Geonatura Kielce
- Geopark Świętokrzyski
- Gołoborza na Łysej Górze
- Góra Chełmowa (351 m n.p.m.)
- Góra Chełmowa (399 m n.p.m.)
- Góra Ciosowa (365 m n.p.m.)
- Góra Grodowa (395 m n.p.m.)
- Góra Hałasa (393 m n.p.m)
- Góra Klonówka (473 m n.p.m.)
- Góra Miedzianka (354 m n.p.m.)
- Góra Telegraf (408 m n.p.m.)
- Góra Zamkowa (360 m n.p.m.)
- Góra Zelejowa (372 m n.p.m.)
- Harmonia - Świętokrzyska Zagroda Kultury w Bielinach
- Jaskinia Piekło pod Skibami
- Jaskinia Raj
- Jaskinie na Kadzielni
- Kamienica "Niemczówka" w Chęcinach
- Klasztor Ojców Franciszkanów w Chęcinach
- Kościół pw. św. Bartłomieja Apostoła w Chęcinach
- Łysa Góra (594 m n.p.m.)
- Łysica (613,31 m n.p.m.)
- Miejska Góra (426 m n.p.m.)
- Muzeum "Dawny Pałac Biskupów Krakowskich" w Kielcach
- Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku
- Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi
- Ogród Botaniczny w Kielcach
- Ogród Włoski w Kielcach
- Ogród Zoologiczny Leśne Zacisze
- Opactwo na Świętym Krzyżu
- Osada Średniowieczna w Hucie Szklanej
- Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
- Pałacyk Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku
- Park Legend w Nowej Słupi
- Platforma widokowa na Górze Siniewskiej
- Platforma widokowa na Klonówce
- Pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze
- Rezerwat przyrody "Kadzielnia" w Kielcach
- Rezerwat przyrody Barania Góra (Góry Świętokrzyskie)
- Rezerwat przyrody Biesak-Białogon
- Rezerwat przyrody Bukowa Góra
- Rezerwat przyrody Chelosiowa Jama
- Rezerwat przyrody Góra Miedzianka
- Rezerwat przyrody Góra Rzepka
- Rezerwat przyrody Góra Sieradowska
- Rezerwat przyrody Góra Żakowa
- Rezerwat przyrody Góra Zelejowa
- Rezerwat przyrody Jaskinia Raj
- Rezerwat przyrody Karczówka
- Rezerwat przyrody Kręgi Kamienne
- Rezerwat przyrody Milechowy
- Rezerwat przyrody Moczydło
- Rezerwat przyrody Wietrznia
- Rezerwat przyrody Wolica
- Rezerwat przyrody Wykus
- Rezerwat przyrody Zachełmie
- Rezerwat przyrody Zamczysko
- Rezerwat Skalny (Rezerwat Ślichowice) im. Jana Czarnockiego
- Ruiny Huty Józefa w Samsonowie
- Rynek Górny w Chęcinach
- Rynek w Rakowie
- Świętokrzyski Park Narodowy
- Szkolne schronisko młodzieżowe "Pod Pielgrzymem" w Nowej Słupi
- Szkolne Schronisko Młodzieżowe w Łagowie
- Taras widokowy na Karczówce w Kielcach
- Tarasy widokowe na Kadzielni
- Układ urbanistyczny Łagowa
- Wąwóz Dule w Łagowie
- Wieża klasztorna (widokowa) na Karczówce w Kielcach
- Wieża klasztorna (widokowa) na Świętym Krzyżu
- Wieża widokowa w Daleszycach
- Zabytkowy układ urbanistyczny Bodzentyna
- Zamek Krzyżtopór
- Zamek w Bodzentynie
- Zamek w Chęcinach
- Zespół klasztorny bernardynek w Świętej Katarzynie
Inne obiekty znajdujące się w:
Pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze
Inne obiekty znajdujące się w:
Świętokrzyski Park Narodowy
- Bazylika Trójcy Świętej na Świętym Krzyżu
- Centrum Kulturowo–Archeologiczne w Nowej Słupi
- Cmentarz jeńców radzieckich na Świętym Krzyżu
- Droga Przewodników Świętokrzyskich
- Dymarki Świętokrzyskie
- Dyrekcja Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Galeria widokowa na Gołoborzu
- Góra Chełmowa (351 m n.p.m.)
- Grota Matki Bożej na Świętym Krzyżu
- Kaplica i źródełko św. Franciszka w Świętej Katarzynie
- Kapliczka św. Mikołaja w Kakoninie
- Łysa Góra (594 m n.p.m.)
- Łysica (613,31 m n.p.m.)
- Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi
- Opactwo na Świętym Krzyżu
- Parking Klasztorny
- Parking Święty Krzyż
- Parking w Nowej Słupi
- Szlak Czarny Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Szlak Czerwony Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Szlak Niebieski II Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Szlak Niebieski Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Szlak Zielony Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Szlak Żółty Świętokrzyskiego Parku Narodowego
- Zagroda chłopska w Kakoninie
