XIX-wieczna Osada Fabryczna w Żyrardowie
520 z dnia 30 stycznia 1979 r.
Osada fabryczna w Żyrardowie, jako modelowy przykład organizacji przestrzennej XIX-wiecznego ośrodka przemysłowego, została uznana za pomnik historii w 2012 roku. Tutejsze zakłady lniarskie pod koniec stulecia należały do największych w Europie. Żyrardów zaliczany jest do pierwszych nowoczesnych miast w Polsce, których układ urbanistyczny i typ architektury podporządkowane zostały konsekwentnie jego funkcji, tworząc w efekcie zwarty, kompletny i zintegrowany organizm. Kształt osady fabrycznej jest wynikiem przemyślanej koncepcji, zakładającej wydzielenie w jej obrębie stref jednorodnego zagospodarowania: pracy, odpoczynku, kultury i usług, z wyraźnym odseparowaniem części fabrycznej od mieszkalnej, powiązanych jednak ze sobą kompozycyjnie i widokowo. Rezydencja właściciela wkomponowana pomiędzy dwie sekcje fabryki jest ważnym elementem w planie przestrzennym, przypominającym o prywatnym charakterze ośrodków zakładanych przez wielkich przemysłowców.
Jednorodna charakterystyczna zabudowa z nietynkowanej cegły, obsadzone drzewami ulice i dziedzińce wewnątrz kwartałów, bliskość rzeki - wykorzystywanej niegdyś w procesie produkcyjnym, a w części rezydencjonalnej stanowiącej malowniczy komponent kompozycji parkowej - czynią z Żyrardowa unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny, który mimo zaprzestania w końcu XX wieku produkcji lnu zachował swój charakter osady robotniczej. Autentyczność tego miejsca, pomimo przekształceń w części fabrycznej wynikających z konieczności dostosowania jej do nowych funkcji, pozostaje jego głównym walorem.
Historia
Początki osady fabrycznej związane są z powstaniem w 1830 roku spółki „Karol Scholtz i Spółka”, której udziałowcami byli między innymi bracia Łubieńscy - właściciele folwarku Rada Guzowska, na terenie którego wzniesiono pierwsze budynki fabryczne. Przędzalnia lnu i tkalnia wraz z towarzyszącą im niższą zabudową, zaprojektowane przez warszawskiego architekta Jana Jakuba Gaya, powstały w latach 1832-1833. Produkcja lnu zorganizowana została według metod opracowanych przez francuskiego inżyniera Filipa de Girarda, wynalazcę mechanicznej maszyny lniarskiej, od którego nazwiska osada wzięła swoją nazwę.
Zakłady żyrardowskie pomimo wysokiej renomy nie uniknęły zadłużenia na skutek wysokich kosztów produkcji i fali kryzysu gospodarczego. W 1847 roku przejął je Bank Polski, a następnie w 1857 zostały sprzedane spółce austriackich przemysłowców Karola Dittricha i Karola Hielle. Od tego momentu rozpoczęła się intensywna rozbudowa i modernizacja zakładów, powstawała właściwa dzielnica mieszkaniowa. Był to dla Żyrardowa okres prosperity - od końca XIX wieku do wybuchu I wojny światowej fabryka żyrardowska była jednym z największych zakładów przemysłowych w Królestwie Polskim. W 1900 roku na Wystawie Światowej w Paryżu Żyrardów przedstawiono jako wzorcową osadę. Ogromną rolę w jego rozwoju odegrała pobliska linia kolejowa (Kolej Warszawsko-Wiedeńska), połączona z fabryką bocznicą przebiegającą przez cały teren zakładów. Jedynym czynnikiem, który prowadził do zachwiania potęgi przedsiębiorstwa były kolejne fale strajków wybuchających na przełomie XIX i XX wieku, spowodowanych niezadowoleniem z pogarszających się warunków życia w przeludnionej osadzie, jak i nazbyt ciężkim charakterem pracy. W 1916 roku liczący około 38 tysięcy mieszkańców Żyrardów uzyskał prawa miejskie.
Podczas I wojny światowej Rosjanie wywieźli część maszyn i wysadzili w powietrze niektóre obiekty fabryczne. Od 1919 roku zakłady znalazły się pod zarządem państwa i poddano je odbudowie. Po II wojnie światowej, która nie przyniosła w osadzie fabrycznej większych zniszczeń, Żyrardów ponownie stał się stolicą polskiego lnu. W latach 90. nastąpiło gwałtowne załamanie produkcji, prowadzące ostatecznie do upadku fabryki i wyprzedania jej majątku. Teren pofabryczny popadłby stopniowo w całkowitą rujnację, gdyby nie rozpoczęcie w porę procesu adaptowania budynków do nowych funkcji (m.in. luksusowe apartamenty mieszkaniowe w tzw. Nowej Przędzalni), zapewniające ochronę zabytkowej architektury.
Opis
Zespół dawnej osady fabrycznejzajmuje znaczny teren (ponad 70 ha) obecnego śródmieścia Żyrardowa. Zasadniczy układ przestrzenny, ukształtowany w latach 1867-1898, cechuje duża regularność charakterystyczna dla podobnych osad przemysłowych budowanych na „surowym korzeniu”. Jednorodne strefy zagospodarowania, zgodne z ówczesną tendencją dzielenia miasta „według użyteczności” na dzielnice handlowe, przemysłowe i mieszkaniowe, pozostają nadal czytelne. Historyczna droga Mszczonów - Wiskitki (ob. ul. 1 Maja), wzdłuż której rozpoczęto budowę fabryki i po przeciwnej stronie kolonii robotniczej, wyznaczając podstawową oś kompozycyjną, wciąż pełni funkcję głównej arterii komunikacyjnej. Biegnie ona przez centralny plac rynkowy (ob. plac Jana Pawła II), wokół którego zlokalizowane są ważne obiekty publiczne.
Dominantę architektoniczną stanowi kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia. Neogotycka budowla o monumentalnej dwuwieżowej fasadzie powstała w latach 1900-1903 według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, jako uzupełnienie pierzei placu. Jest to obiekt znacznie przerastający skalą zamierzenia autorów pierwszej koncepcji rozplanowania osady, stanowiący przeciwwagę dla położonego po drugiej stronie ulicy ogromnego budynku przędzalni. Oprócz fary istnieją na terenie osady dwie wcześniejsze świątynie - pierwszy kościół parafii rzymskokatolickiej pw. św. Karola Boromeusza i kościół ewangelicki pw. Wniebowstąpienia Pańskiego (ob. także katolicki, obok niego kaplica ewangelicka). Przy głównym placu mieszczą się budynki: magistratu, domu ludowego, który służył za dom kultury dla robotników, jednej z trzech szkół, po przeciwnej stronie ochronki z babińcem. Bogaty program usług obejmował ponadto położone nieco dalej: dwie szkoły, szpital (wzorowany na najnowocześniejszym w tym czasie szpitalu w Dreźnie), przytułek, kantor, resursę z pierwszą w Polsce kręgielnią, pralnię z łaźnią, rzeźnię itd.
Robotnicza zabudowa mieszkaniowa to szeregi wolno stojących, niewielkich, ceglanych domów, o nietynkowanych, oszczędnie dekorowanych elewacjach. Otoczone są zielenią zadrzewionych ulic i ogrodów wewnątrzblokowych. Uzupełniają je budynki gospodarcze - drewniane, piętrowe, z galeryjką, położone na tyłach działek. W pobliżu fabryki powstał jako jeden z wcześniejszych budynek koszar robotniczych, tzw. familijniak, siedemnastoosiowy, czterokondygnacyjny - największy budynek mieszkalny wystawiony w obrębie XIX-wiecznej osady.
Wyodrębniony zespół przestrzenny na zachód od osiedla robotniczego to dzielnica rezydencji dla wyższego personelu przedsiębiorstwa. W sąsiedztwie tej kolonii siedmiu dwupiętrowych domów o starannie ukształtowanych elewacjach znajdują się rezydencje współwłaściciela fabryki i jej dyrektorów. Najbardziej reprezentacyjna z nich to willa Karola Dittricha z lat 1889-1896, usytuowana w parku krajobrazowym, wykorzystującym w swojej kompozycji naturalny ciek wodny (rzeka Pisia Gągolina). Zarówno domy urzędnicze, jak rezydencja Dittricha prezentują modny w architekturze tego czasu „kostium francuski”. Drugi obiekt to należąca do dyrektora generalnego fabryki willa Wilhelma Haupta, która nawiązuje architektoniczne do tzw. stylu szwajcarskiego, z wysokim dachem i charakterystyczną snycerką zdobiącą szczyty. Najstarszym zabytkiem części rezydencjonalnej Żyrardowa jest Pałacyk Tyrolski wybudowany dla zięcia Karola Dittricha będącego jednym z dyrektorów fabryki.
Teren zakładów lniarskich, pierwotnej dominanty w planie Żyrardowa, obejmuje Centralę i położoną na północ od niej Wykańczalnię. Obie sekcje łączy bocznica kolejowa biegnąca do stacji kolejowej Żyrardów. Obiekty poprzemysłowe zostały częściowo przekształcone, niektóre popadły w ruinę. Nie wpłynęło to wszakże na całkowite zatracenie wartości zabytkowych w części fabrycznej, układ przestrzenny i charakter adaptowanej do nowych funkcji architektury zachowują bowiem pierwotną strukturę historycznego założenia i cechy budynków industrialnych.
Kontynuatorem produkcji słynnego żyrardowskiego lnu jest niewielkie prywatne przedsiębiorstwo - Fabryka Lnu, mieszcząca się na terenie sąsiadującym z dzielnicą rezydencjonalną, wykorzystująca park maszynowy dawnych zakładów. Znajduje się tutaj także muzealna ekspozycja starych maszyn oraz sklep firmowy oferujący produkowane wyroby lniane.
Wpis do rejestru zabytków
Zabytkowy zespół osady fabrycznej w Żyrardowie wpisany jest do rejestru zabytków województwa mazowieckiego, decyzja z dnia 30 stycznia 1979 r., nr rejestru 520.
***
Dojazd samochodem: z Warszawy (ok. 40 km) i Łodzi (ok. 90 km); autostrada 5 km;
Dojazd pociągiem: identycznie jak samochodem; czas odpowiednio: z Warszawy 0,3h i z Łodzi 1,5h.
Osadę fabryczną zwiedzać można piechotą, a także rowerem. Samochód radzi się pozostawić na jednym z parkingów w centrum miasta lub przy dworcu. Zwiedzanie Osady jest darmowe, natomiast wstęp do poszczególnych budynków, gdzie mieszczą się instytucje i atrakcje, może być płatny (np.: do Muzeum bilety - 3 i 5 zł, Fabryka Lnu - 5, 10 i 15 zł, do reszty obiektów wstęp wolny.
Źródło: zabytek.pl / zyrardow.pl
Niedaleko Warszawy, w połowie drogi do Łodzi, znajduje się wyjątkowe, nieodkryte jeszcze, miejsce. To, zbudowane w całości z czerwonej cegły, miejsce było świadkiem oraz uczestnikiem wielu historycznych wydarzeń jakie miały miejsce w naszym kraju np.: rewolucja przemysłowa, czy pierwszy strajk robotników na ziemiach polskich w 1883 roku tzw. Strajk Szpularek - to miejsce to Żyrardów.
Żyrardów jest miastem niezwykle pięknym i wyjątkowym. Unikalność ta wynika z jego historii oraz z tego co z niej pozostało?
Barwna historia miasta sięga roku 1829, kiedy to zawiązano spółkę Karol Scholtz i Spółka, której założycielami byli: ród Łubieńskich (Henryk - prezes Banku Polskiego, Jan, Tomasz), Józef Lubowidzki - wiceprezes Banku Polskiego oraz Korol Scholtz ? doradca handlowy Banku Polskiego. Jej celem było uruchomienie pierwszej na terenach Cesarstwa Rosyjskiego fabryki lniarskiej. W początkowych planach fabryka miała powstać na warszawskim Marymoncie, ale plany te pokrzyżowało powstanie listopadowe i ostatecznie postanowiono zbudować ją od podstaw na włościach należących do współzałożycieli owej spółki - braci Łubieńskich.
Nazwa miasta Żyrardów pochodzi od nazwiska Philippe'a de Girard'a, pierwszego dyrektora technicznego żyrardowskiej fabryki lniarskiej. Z pochodzenia był Francuzem, a z wykształcenia był inżynierem, ale przede wszystkim konstruktorem oraz wynalazcą min.: turbiny wodnej oraz maszyny do mechanicznego przędzenia lnu - wynalazku, który zrewolucjonizował proces obróbki lnu oraz zastosowano go w zakładach żyrardowskich.
Od momentu wybudowania pierwszego murowanego budynku fabryki w 1833 roku (tzw. Starej Przędzalni, projektu Jana Jakuba Gaya), Żyrardów powoli zdobywał nowe rynki zbytu i tym samym wyrastał na potentata w dziedzinie obróbki i produkcji materiałów lnianych.
Rokiem przełomowym był rok 1857 kiedy żyrardowska fabryka przeszła w ręce dwóch austriackich inwestorów - Karola Augusta Dittricha oraz Karola Hiellego. To właśnie ich, oraz Karola Dittricha jr., reformy przyczyniły się do największego rozkwitu miasta w swojej historii. Oni, również nadali ostateczny kształt Osadzie Fabrycznej.
Osada Fabryczna to układ urbanistyczny w skład, którego wchodzą budynki mieszkalne (osiedle domków robotniczych, Familijniak, domy dyrektorskie, Willa Dittricha), budynki użyteczności publicznej (m.in. Kantor, Resursa) oraz budynki samych fabryk (tzw. roszarnia, zespół fabryczny Bielnika, Stara i Nowa Przędzalnia). Miasto zbudowano w oparciu o ideę "Miasta Ogrodu", gdzie uwagę zwraca regularna siatka ulic, wzdłuż których rosną bujne i dorodne kasztanowce, lipy oraz dęby, a osiedla domów robotniczych budowano tzw. kwartami.
Życie w takim mieście fabrycznym, na pozór nudne i monotonne, w rzeczywistości było bardzo urozmaicone. Przyczyną tego była wielonarodowość obywateli miasta. Mieszkali i pracowali tutaj: Polacy, którzy pracowali jako robotnicy, czasami pisarze i rachmistrzowie, Austriacy i Niemcy, którzy stanowili kadrę kierowniczą, Szkoci, Czesi, Słowacy pracujący również jako robotnicy fabryczni, Żydzi pałający się głównie pracami rzemieślniczymi i handlem. Anglicy byli świetnymi lekarzami i medykami oraz Rosjanie i Kozacy pilnujący porządku w mieście. Tą wielokulturowość widać było na pierwszy rzut oka. Świadczyły o tym min. powstawanie kościołów różnych wyznań (istniały dwa kościoły parafii rzymsko - katolickich, kościół luterański, kościół Baptystów, synagoga żydowska), dwa cmentarze (jeden, wspólny katolicko - protestancki oraz oddzielny kirkut) oraz tworzenie się dzielnic, które zamieszkiwane były, zazwyczaj, przez jedną nację. Mimo tych różnic i bogactwa kulturowego oraz narodowościowego w mieście nie dochodziło do aktów nietolerancji względem jakiejkolwiek nacji. Było to miasto nadzwyczaj tolerancyjne.
Pracownicy fabryki oraz pozostali mieszkańcy miasta, poza pracą, mogli korzystać z wielu interesujących i nie osiągalnych, jak na tamte czasy, form spędzania wolnego czasu. Aby urozmaicić spędzanie czasu wolnego wybudowano dwa domy kultury, gdzie mieszkańcy mogli obcować z ową kulturą - obejrzeć spektakl czy posłuchać muzyki. Budynkami tymi były tzw. Ludowiec, czyli dom kultury przeznaczony dla robotników oraz Resursa i Kręgielnia, gdzie swoich uciech doznawali oficjele. Można było tutaj obejrzeć spektakl, pograć w karty, bilard czy kręgle (należało zapisać się do klubu kręglarskiego Kegel Kamm). Aby pomóc w tym wszystkim założono orkiestrę fabryczna i dwa chóry śpiewacze, istniejące do dzisiaj. W późniejszych latach dobudowano jeszcze jeden budynek, służący celom kulturalnym, a mianowicie kino, które było ogólnodostępne dla wszystkich robotników.
Poza sferą kulturalną, która wyróżniała Żyrardów spośród innych miast fabrycznych, istniała jeszcze sfera socjalna, która swoim rozmachem zadziwiała przyjezdnych z całej Europy. Ówcześni właściciele bardzo dbali o swoich pracowników i starali się zapewnić im jak najlepsze warunki bytowe. Pierwszym krokiem ku poprawie warunków socjalnych było wybudowanie osiedla domów robotniczych wraz z jego konsekwentną rozbudową. Każdy zasłużony robotnik mógł dostać lokum w takim murowanym, z czerwonej cegły, domu stojącym przy którejś z miejskich uliczek, a było to nie lada wyczynem a zarazem ogromnym wyróżnieniem. Osoby kierujące fabryką kładły duży nacisk na edukację. W tym celu wybudowano pięć szkół: tzw. starą szkołę, pierwszą w mieście, dwie fabryczne (jedna przeznaczona dla dzieci kadry kierowniczej, a druga dla dzieci robotników), szkołę żeńską oraz szkołę żydowską. Sferę socjalną uzupełniały Ochronka z Babińcem, czyli przedszkole dla dzieci robotników, mogące pomieścić 1200 dzieci. Był to obiekt prekursorski na skale europejską, ponieważ był to pierwszy tego typu budynek w nowoczesnej Europie. Żeby tego jeszcze było mało robotnicy pracujący w żyrardowskich zakładach mieli zapewnioną darmowa opiekę medyczną świadczoną przez Anglików w nowo wybudowanym szpitalu fabrycznym, wzorowanym na najnowocześniejszych szpitalach w Dreźnie, z centralnym ogrzewaniem i oświetleniem. Wybudowano Łaźnię i Pralnię, gdzie mieszkańcy zażywali kąpieli po ciężkim dniu pracy.
Wszystkie te udogodnienia robotnicy zawdzięczali trzem rzeczom: swojej ciężkiej pracy, właścicielom fabryki oraz lnu, który był dla Żyrardowa tak cenny jak złoto dla średniowiecznej Europy lub jak jadeit dla Majów lub Chińczyków. Żyrardowska fabryka była największą fabryką lniarską w całej Europie. Produkowano tutaj różnego rodzaju serwety, obrusy, ścierki oraz sam materiał, który służył później do produkcji odzieży. Praktycznie całość produkcji szła na eksport - do carskiej Rosji. Fabryka posiadała swoje sklepy w całym cesarstwie min.: w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu, Kaliszu, Częstochowie, Sankt Petersburgu. Jej wyroby doceniano na wielu wystawach, gdzie zdobywały pierwsze nagrody np.: w Paryżu, Monachium, Berlinie, Wiedniu, Budapeszcie czy Moskwie. Wraz z rozwojem rynku postanowiono, oprócz lnu, obrabiać bawełnę. Ów bawełna służyła do produkcji skarpet, rajstop, kalesonów oraz innej bielizny. Do żyrardowskiej fabryki "dołączyła" Pończoszarnia, nowy oddział fabryki, który stał się największą pończoszarnią w Europie, podobnie było z przędzalniami, tkalną czy bielnikiem, które były największymi obiektami w swojej kategorii w całej Europie.
Żyrardów rozwijał się bujnie do wybuchu I wojny światowej. Zniszczenia materialne, jakie miasto poniosło podczas starć wojennych, było spore, ale jeszcze większe były utraty rynków zbytu. Ówcześni właściciele nie posiadając wystarczających funduszy do odbudowy fabryki i jej pozycji w Europie, zwrócili się o pomoc finansową do Rządu Polskiego. Ten odmówił, co w konsekwencji spowodowało, iż rządzący zakładami żyrardowskimi musieli opuścić miasto. Zarządzanie fabryką powierzono Spółce Bussac'a - spółce francuskiej (produkującej również materiały lniarskie), która dążyła do upadłości zakładów żyrardowskich, ponieważ była to największa fabryka zakładów lniarskich w Europie i zarazem konkurent dla Francuzów. W momencie, gdy zakłady żyrardowskie chyliły się ku upadkowi, rząd polski postanowił odebrać fabrykę Spółce i po wielu procesach sądowych fabryka żyrardowska przeszła pod zarząd polskiego rządu. Jednakże nie odzyskała ona swojej świetności sprzed I wojny światowej, gdy zatrudniała ok. 9 tyś. pracowników, a po II wojnie światowej już niecałe 4 - 5 tyś.
Zabytkowa Osada Fabryczna przetrwała do dnia dzisiejszego w niemal niezmienionym stanie i jest jedynym, w pełni zachowanym, dziewiętnastowiecznym układem urbanistycznym w Europie. Wyjątkowość tego miejsca potwierdzają liczne nagrody i wyróżnienia np.: Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej na Najlepszy Produkt Turystyczny czy tytuł Najlepszej Europejskiej Destynacji Turystycznej - EDEN. Najważniejszym wyróżnieniem jest nadany w 2012 r. status Pomnika Historii, który jest najwyższą formą ochrony zabytków w Polsce i włącza Zabytkową Osadę Żyrardów do grona 50 najważniejszych zabytków na terenie naszego kraju.
Do tego miasta warto jest przyjechać z kilku powodów: miasto przeżywa prawdziwy renesans, jest to żywy skansen, tzn. że większość budynków zachowała swoje dawne, pierwotne funkcje (szkoły pozostały szkołami, przedszkole jest przedszkolem, w Magistracie znajduje się Urząd Miasta, funkcjonują dawne domy kultury), tutaj poczujemy ducha postindustrializmu, który miesza się powoli z nowoczesnością (to przez te lofty). Żyrardów, ze względu na to, iż osada fabryczna przetrwała praktycznie w całości, posiada wspaniale zachowane zabytki. Jest ich tutaj ogromna masa, lecz na uwagę zasługuje niewątpliwie fabryczna Resursa z Kręgielnią (świeżo zrewitalizowane) z przepięknymi freskami i polichromiami Bagińskiego, Pałacyk Tyrolski i Willa Dittricha, gdzie podziwiać możemy autentyczna panoramę miasta z XIX wieku o wymiarach 367cm na 140cm oraz zbiór obrazów Józefa Rapackiego, wybitnego przedstawiciela realizmu, przyjaciela Józefa Chełmońskiego. Willę okala piękny park krajobrazowy w stylu angielskim (w XIX wstęp tutaj był tylko za zgodą samych właścicieli fabryki) autorstwa Karola Szparmanna. Na obszarze Bielnika fabrycznego znajdują się sklepy, które swoim wystrojem nawiązują do wystroju wnętrz sklepów z XIX wieku. Centrala fabryczna kusi odnowionymi oddziałami dawnej fabryki - przędzalnie, które możemy zwiedzać, dzisiaj stały się loftami, a tkalnie zmieniono na galerie handlowe. Naprzeciwko centrali fabrycznej rozległy plac im. Jana Pawła II wyznacza centrum miasta. Okalają go zabytki, do których możemy wejść. Znajduje się tutaj m.in. Magistrat, modernistyczny, tynkowany na zielono, Ludowiec z charakterystyczną kopułą, szkoły fabryczne, Ochronka z babińcem z piękną sala kolumnową, gdzie znajduje się popiersie samego Karola Augusta Dittricha, neogotycki Kościół p.w. Matki Boskiej Pocieszenia, gdzie architektem był Józef Pius Dziekoński (ojciec polskiego neogotyku), witraże pochodzące z pracowni Józefa Mehoffera przedstawiają najpiękniejsze polskie kwiaty a dzwonnice mają ok. 70 metrów wysokości.
Poza tymi zabytkami znajduje się jeszcze wiele innych, godnych uwagi obiektów, ale zamiast je opisywać, należałoby je zobaczyć, ponieważ są one świadectwemtego, iż Żyrardów i ta fabryka była jedną z pierwszych enklaw kapitalizmu w Europie.
Autor: Marcin Józefecki
- Kazimierski J.,Dzieje Zakładów Żyrardowskich i ich załogi w latach 1829 - 1885, Wyd. Ciechanów 1984.
- Zwoliński K., Zakłady Żyrardowskie w latach 1885 - 1915, Książka i Wiedza, Warszawa, 1979.
- Zwoliński K., Przewodnik Historyczno-turystyczny miasta Żyrardowa, Żyrardów 1967.
- Vademecum Żyrardowa, wielu autorów, Muzeum Mazowsza Zachodniego, Żyrardów 2011
