Zamek Lietawa

Istnienie Letawy jest potwierdzone w 1321 r., roku śmierci Mateusza Csáka. Zamek powstał nieco wcześniej, prawdopodobnie w końcu XIII w., a za jego najbardziej prawdopodobnych budowniczych uważa się ród Balassów. Wtedy jeszcze w niczym nie przypominał renesansowej warowni ani dzisiejszych, potężnych ruin. Ograniczał się do niewielkiego górnego zamku, w skład którego wchodziły potężny, kwadratowy donżon oraz mały, otoczony murami dziedziniec, przy którym znajdowały się: budynek mieszkalny, kaplica oraz zabudowania gospodarcze. Całość zajmowała najwyższą część wzgórza i była wkomponowana w skały.

Po upadku trenczyńskiego magnata Letawa stała się własnością królewską. W 1360 r. otrzymał ją Stefan Bebek, z krótką przerwą jego potomkowie byli właścicielami zamku przez kolejne sto lat. W 1574 r. Maciej Korwin nadał zamek wraz z całym majątkiem Pawłowi z Kiniży, za sprawą którego w latach 1475-94 doszło do jego największej rozbudowy. Po zachodniej stronie istniejących obiektów dobudowano nowy, znacznie większy dziedziniec (tzw. pierwsze przedzamcze). Od południa zamykała go mieszkalna wieża, obok której zlokalizowano bramę wejściową.

Kolejnymi właścicielami zamku byli Jan Zapolya oraz Mikołaj Kostka. Z córką, tego ostatniego ożenił się Franciszek Thurzo, jeden z najbogatszych ludzi ówczesnych Węgier. Z jego nazwiskiem wiąże się dalszy rozwój zamku i rozkwit związanych z nim posiadłości. Obiekty zamkowe zostały przebudowane w stylu renesansowym. Zamurowano stare wejście, a nowa brama wejściowa została umieszczona po przeciwnej, północnej stronie dziedzińca i wzmocniona okrągłą basztą obronną. Kolejną basztę postawiono od północnego wschodu, w sąsiedztwie najstarszej części zamku. Powstał kolejny dziedziniec, dziś nazywany drugim przedzamczem, jego mury wzmocnione były trzema kolejnymi basztami. Droga do serca zamku prowadziła teraz przez pięć bram (słowacki rekord!), przy czym na całej długości drugiego przedzamcza wiodła wzdłuż starszego muru obronnego. Po wschodniej stronie skał dobudowano półokrągły bastion, jeden z największych na Słowacji. Majętni właściciele nie szczędzili gotówki na umocnienia, uzbrojenie i opłacenie załogi, toteż w początkach XVII w. Zamek Letawski stał się niezdobytą twierdzą, w której Thurzonowie chronili się wraz z najcenniejszym dobytkiem w okresie wojen i niepokojów społecznych. W spokojniejszych czasach ich głównymi rezydencjami pozostawały pałac w odległej o 12 km Bytczy oraz Zamek Orawski.

W 1616 r. zmarł węgierski palatyn Jerzy Thurzo. Jego jedyny syn Imre przeżył go zaledwie o pięć lat i nie pozostawił potomka. Wielki majątek letawski podzielono na cztery części. Trzy z nich otrzymały siostry Jerzego, czwartą otrzymało sześć jego córek. Zamek pozostał własnością wspólną, co nie wróżyło mu świetlanej przyszłości.
Był zarządzany przez wszystkich członków rodziny, ale kiedy w okresie węgierskich powstań poszczególni spadkobiercy przyłączyli się do różnych stron konfliktu, układ przestał funkcjonować. Wojskowe wyposażenie przeniesiono w inne miejsca i zamek całkowicie utracił znaczenie militarne. Niemożliwa do uregulowania sytuacja własnościowa sprawiała, że nikt nie chciał się angażować w jego utrzymanie, toteż już w 1698 r. był prawie opuszczony. Mieściło się tu jedynie rodowe archiwum, które dopiero w latach 1760-70 przeniesiono do Zamku Orawskiego. Później Letawą nie interesował się już nikt mimo wielkiej liczby teoretycznych współwłaścicieli.

Wielkość majątku zamkowego zmieniała się na przestrzeni wieków; maksymalnie obejmował on 35 wsi i miasteczek. Po wygaśnięciu Thurzonów kolejne dziesięciolecia były pasmem sporów własnościowych pomiędzy ich spadkobiercami, turczańskimi Revayami oraz rodem Dersffych. Spory rozstrzygano aż na cesarskim dworze, przy czym żadne rozstrzygnięcie nie było ostateczne. W latach 1870-73 rozczłonkowane pozostałości dawnego majątku letawskiego wykupił baron Popper.

Zamek Letawa leży z dala od innych atrakcji turystycznych, toteż nie jest szerzej znany wśród polskich turystów. A szkoda, bo to jeden z najpotężniejszych i najciekawszych słowackich zamków. Od czasów swojej świetności nie doznał żadnych zniszczeń na skutek oblężeń czy pożarów, toteż dzisiejszy jego stan jest jedynie wynikiem działania czasu. Swoją rękę do dzieła destrukcji przyłożyła także miejscowa ludność, gdyż niektóre fragmenty dolnego zamku zostały rozebrane w celu pozyskania materiału budowlanego. W 1999 r. powstało Towarzystwo Ochrony Zamku Letawskiego (Združenie na záchranu Letavského hradu), które prowadzi powoli postępującą konserwację i rekonstrukcję ruin.

ZAMEK DOLNY (DRUGIE PRZEDZAMCZE). Jest to najmłodsza (XVI w.) i najgorzej zachowana część zamku. Jej zewnętrzne mury tworzą zachodni i północny bok wielkiego prostokąta. Wejście do zamku prowadzi przez mocno zniszczoną wieżę obronną z dwiema bramami. Trzecia brama znajdowała się w północnej części dziedzińca. Tam też znajdował się wysunięty poza obręb murów bastion północny. Z poziomu dolnego zamku dostępny był również bastion południowy, wysunięty daleko przed wieżę wejściową; w zasięgu jego ognia była droga i wykuta w skale fosa. Sam bastion chroniła skała, na której został zbudowany. Zachowały się tylko dolne części jego murów. Dziedziniec dolnego zamku to pusta przestrzeń ujęta pomiędzy dwa równoległe mury. Zewnętrzny zachował się tylko częściowo, wewnętrzny jest w znacznie lepszym stanie.

ZAMEK ŚREDNI (PIERWSZE PRZEDZAMCZE). Numeracja dziedzińców wiąże się nie z kolejnością ich pokonywania, lecz z okresem powstania. Ta cześć zamku została zbudowana za czasów Pawła z Kiniży, w końcu XV w. Podobnie jak w poprzednim przypadku zewnętrzne mury łączą się pod kątem prostym. W narożniku, vis-a-vis bastionu, znajdowała się okrągła baszta obronna, która stanowiła ochronę znajdującej się obok czwartej bramy, prowadzącej na dziedziniec. Wejście aż do XVI w. znajdowało się w przeciwnym końcu dziedzińca, dopiero po wybudowaniu dolnego zamku zostało przeniesione tutaj. W północno-wschodnim narożniku wznosiła się kolejna baszta na planie podkowy, a na południowym końcu średniego zamku stała tzw. wielka wieża mieszkalna. Obydwa te obiekty, stosunkowo dobrze zachowane, zaliczają się do najbardziej charakterystycznych elementów zamku. Na zamku średnim była też wykuta studnia i stały tu pomieszczenia gospodarcze, z których zachowały się tylko nieliczne fundamenty.

ZAMEK GÓRNY. Jest to najstarsza, Xlll-wieczna część zamku, chociaż jej ostateczny kształt jest efektem przebudowy w końcu XV i w XVI w. Wstęp prowadzi przez piątą z kolei bramę wejściową, za którą znajdował się najważniejszy obiekt obronny ? wielki, kwadratowy donżon, dziś zachowany do wysokości ok. 14 m. W odróżnieniu od dwóch poprzednich, mały dziedziniec górnego zamku był gęsto zabudowany. Mieściły się tu reprezentacyjny pałac, kaplica oraz inne budynki przylegające do zewnętrznych murów. Szczególnie imponująco prezentuje się zewnętrzny mur pałacu oglądany z dziedzińca średniego zamku. Dobrze widoczna jest renesanowa attyka. Zachowały się też inne detale: renesansowa oprawa okien, herb Pawła z Kiniży, kominek, sklepienia kaplicy.
Jedynym obiektem zbudowanym po wschodniej stronie górnego zamku jest bastion, zwany wielkim rondlem. Ma on kształt niepełnego półkola o średnicy ok. 25 m.

Źródło: Wasilewski A., Zamki i zamczyska Słowacji. Przewodnik, Wyd. Rewasz 2008

1. Wasilewski A., Zamki i zamczyska Słowacji. Przewodnik, Wyd. Rewasz 2008