Split. Nazwa miasta wywodzi się od greckiego słowa aspalathos (pachnące ziele obficie porastające okolicę). Dzisiejszy Split to dalmatyńska metropolia i pod wieloma względami centrum regionu. Miasto liczy ok. 174 tys. mieszkańców, co daje mu drugie miejsce w Chorwacji po Zagrzebiu, przed Rijeką. Wjeżdżający do niego magistralą mogą poczuć się nieco przytłoczeni rozległymi blokowiskami i zakładami przemysłowymi, ale to, co interesuje turystów, znajduje się w obrębie Starówki, w pobliżu dworców (kolejowego, autobusowego i morskiego).
Główna atrakcja to słynny pałac rzymskiego cesarza Dioklecjana. O jego rozmiarach może świadczyć fakt, że w poszczególnych częściach stanęły całkiem pokaźne domy, a korytarze zmieniły się w ulice.
Również klimat służy zwiedzaniu miasta. Lata są suche, a zimy łagodne. Przeciętna temperatura lipca wynosi 25,6°C, a stycznia 7°C.
Średnie nasłonecznienie to 7 godzin dziennie (w VII 11 godz.).
Pierwsza osada powstała między IV a III w p.n.e., a jej założycielami byli Grecy z wyspy Vis. W I w. n.e. okolice podbili Rzymianie, którzy w sąsiedniej Salonie utworzyli stolicę prowincji. Miejsce stało się sławne dzięki Dioklecjanowi (po 230-316 r.; cesarz rzymski w latach 284?305), znanemu z nienawiści do chrześcijan. Cesarz pochodził z Salony i ostatnie lata życia zapragnął spędzić w rodzinnych stronach. W 295 r. zaczęła się budowa pałacu i tę datę można uznać za początek Splitu (pałac ukończono po dziesięciu latach). Po śmierci Dioklecjana mieszkali tu następni cesarze.
W 614 r. Salona została zniszczona przez zjednoczone siły Awarów i Słowian. W IX w. okolica dostała się pod panowanie bizantyjskie, a dwa wieki później, za rządów króla Petra Krešimira IV, weszła w skład Chorwacji. W 1420 r. Split podzielił los Dalmacji - władała nim Wenecja. Następne stulecia upłynęły pod znakiem stagnacji - stan ten trwał właściwie do pierwszej połowy XX w. Po I wojnie światowej Split znalazł się w granicach Jugosławii, a Zadar, do tej pory główne miasto Dalmacji, przejęli Włosi. Dało to impuls do rozbudowy portu i w konsekwencji doprowadziło miasto do dzisiejszej pozycji.
Pałac Dioklecjana
?Gdzie ten pałac?" - pytają niektórzy po dotarciu na Starówkę. Rezydencja cesarza Dioklecjana jest tak duża, że... jej nie widać. A w dodatku to, co z niej pozostało, częściowo zasłania nowsza zabudowa. Całość bardziej sprawia wrażenie średniowiecznego miasta z antycznymi pozostałościami, otoczonego przez mury obronne, niż pałacu. Wystarczy powiedzieć, że w obrębie pałacowych murów stoi dziś 220 budynków (głównie z XVIII w.), w których mieszka ok. 3 tys. ludzi.
Rezydencję Dioklecjana wznoszono w latach 295-305. Cesarz nie liczył się zbytnio z kosztami, sprowadzając marmury z wyspy Brač, Włoch i Grecji oraz stare kolumny i sfinksy z Egiptu. Powstała prostokątna budowla o imponujących rozmiarach 215 na 181 m, z murami obronnymi o wysokości dochodzącej do 26 m i 2 m grubości, o 16 basztach. Nie myślano wtedy o budowie podobnych umocnień od strony morza, nie było bowiem jeszcze promenady, a mury obmywały fale.
Do pałacu wchodziło się przez cztery bramy: Złotą, Srebrną, Brązową i Żelazną. Wnętrze podzielono na cztery sektory, między którymi przebiegały dwa prostopadłe trakty komunikacyjne: Decumanus (równoległa do wybrzeża) i Cardo. Północną część rezydencji zajmowała służba i straże, cesarz miał apartamenty z widokiem na morze.
Centralną część pałacu wyznaczał podłużny dziedziniec - perystyl (35 na 13 m), pełniący funkcje reprezentacyjne, obniżony kilkadziesiąt centymetrów w stosunku do poziomu ulic, które zbiegają się przy jego północnym krańcu.
Od strony katedry plac zamyka rząd połączonych ze sobą sześciu korynckich kolumn. Nieopodal siedzi egipski sfinks z czarnego granitu, który ma 3,5 tys. lat, a wygląda, jakby wyrzeźbiono go niedawno.
Westybul to oficjalne wejście do cesarskich apartamentów. Widać go z lewej strony, jeśli stoi się tyłem do katedry. Na pierwszym planie cztery kolumny podpierają masywny fronton ozdobiony rzeźbionymi motywami roślinnymi.
Po wschodniej stronie perystylu stoi dawne mauzoleum Dioklecjana - ośmiokątna konstrukcja otoczona przez 24 kolumny, z wejściem strzeżonym przez sfinksy i lwy. Wewnątrz po cesarskich czasach zachowały się korynckie kolumny i fryz ponad nimi, przedstawiający m.in. Dioklecjana i jego żonę oraz sceny mitologiczne (np. Eros na polowaniu). Pod koniec VII w. z inicjatywy pierwszego arcybiskupa miasta mauzoleum przekształcono w katedrę (katedrala sv. Duje, pierwotnie NMP). Na przestrzeni dziejów świątynia była wielokrotnie przebudowywana.
Do kościoła wchodzi się przez romańskie drzwi z orzechowego drewna (5 na 3,5 m), z 28 kwadratowymi wnękami, w których wyrzeźbiono sceny z życia Chrystusa (dzieło Andriji Buvina z 1214 r.). Wnętrze to istna mieszanka stylów. Romański reprezentuje XIII-wieczna ambona na sześciu kolumnach, z ptakiem siedzącym na balustradzie. Z tego samego wieku pochodzą najstarsze w Dalmacji ławy za głównym ołtarzem. Późnogotycki jest prawy ołtarz - dzieło Bonina z Mediolanu (1427). Obok ołtarza widnieją XV-wieczne freski Dujama Vuškovicia. Pierwotna płyta sarkofagu z wizerunkiem św. Dujama została w 1770 r. zastąpiona przez kopię (oryginał przeniesiono do świątyni Jupitera). Lewy ołtarz św. Anastazego i (sv. Staš) to rzeźbiarskie arcydzieło i Juraja Dalmatinca (1448). Centralną sceną jest Biczowanie Chrystusa, w której Chrystus - co nietypowe - próbuje uciec prześladowcom. Barokowy ołtarz główny pochodzi z XVII w. Na cyborium umieszczono niewielkie obrazy M. Ponzonija, a nieco z boku gotycki drewniany krucyfiks z XIV stulecia. Jeszcze jeden barokowy ołtarz (1767), poświęcony patronowi kościoła, znajduje się po północnej stronie. Poniżej poziomu katedry mieści się krypta, przekształcona w późniejszych czasach w kaplicę św. Łucji.
W katedrze są też skarbiec i archiwum z bogatą kolekcją przedmiotów liturgicznych, nierzadko wykonanych ze złota. Szczególną urodą wyróżnia się cyborium z 1522 r. Spośród zgromadzonych rękopisów wart uwagi jest ewangeliarz z VIII w., tzw. Supetarski kartular z XI w., a także XIII-wieczna Historia Salonitana autorstwa Toma Arhidjakona.
Najbardziej charakterystycznym elementem katedry (i całego miasta) jest wysoka, 61-metrowa, wolno stojąca romańska dzwonnica (zvonik), wzniesiona w XIII-XVII w. Mimo tak długiego okresu budowy nie była to udana konstrukcja. Pod koniec XVIII w., gdy zaczęła się przechylać, rozebrano ją, by ponownie postawić w 1908 r. Można docenić trud budowniczych, patrząc na wieżę z oddali - jest masywna i lekka zarazem. Efekt osiągnięto dzięki bardzo wysokim biforiom (podwójne okna), umieszczonym po dwa w każdej ścianie na każdym piętrze - dzięki nim konstrukcja sprawia wrażenie ażurowej. Na dzwonnicę można wejść, żeby przyjrzeć się pałacowi z lotu ptaka - naprawdę warto!
Naprzeciwko dzwonnicy odchodzi z perystylu wąska uliczka Kraj sv. Ivana, prowadząca do dawnej rzymskiej świątyni Jupitera (Jupiterov hram), którą w VII stuleciu przekształcono w chrześcijańskie baptysterium. Kamienna budowla na wysokim fundamencie wyróżnia się od zewnątrz bogato zdobionym portalem i kolumnami oplecionymi roślinnymi ornamentami. Wnętrze przykrywa cenne kasetonowe sklepienie. Na środku stoi zbudowana na planie krzyża chrzcielnica, ozdobiona m.in. płytą z wizerunkiem Chrystusa oraz XI-wieczną płaskorzeźbą przedstawiającą króla Zvonimira na tronie. Warte uwagi są też bardzo stare sarkofagi (nawet z VII w.) zasłużonych arcybiskupów, płyta z rzeźbą św. Dujama dłuta Bonina z Mediolanu (1427 r.; przeniesiona z katedry w 1770 r.), ozdobny fryz na ścianach i figura Jana Chrzciciela, dzieło Ivana Meštrovicia. Pod podłogą znajduje się krypta, w której dawniej odprawiano nabożeństwa. Wejścia pilnuje egipski sfinks bez głowy.
Idąc na północ przedłużeniem perystylu (ul. Dioklecijanova), po chwili dochodzi się do pałacu Ivellio (Agubio), po lewej. Warto zwrócić uwagę na jego gotycki portal (wewnątrz jest renesansowy dziedziniec). Od północnej strony ulica kończy się Złotą Bramą (Porta Aurea), prowadzącą dawniej w kierunku Salony. Do dzisiaj widoczne są ślady jej świetności. Niedaleko stoi słynny pomnik Grgura Ninskiego.
Wracając na południe ul. Dioklecijanovą, można skręcić w lewo, w ul. Papalićevą, i dojść do pałacu Papalić, obecnie Muzeum Miejskiego. Budynek, zaprojektowany przez Juraja i Dalmatinca, uważa się za najcenniejszy gotycki zabytek w Splicie. Zdobi go bogato rzeźbiony portal i poczwórne okno od południowej strony, zachowały się też oryginalne gotyckie sklepienia.
W kierunku równoleżnikowym biegnie przez pałac dawny Decumanus (dzisiejsze ulice Krešimirova i Poljana Kraljice Jelene). Od zachodu zamyka go podwójna Żelazna Brama (Porta Ferrea). Wcześniej, po północnej stronie stoi dom z ozdobnym frontem - pałac
Cindro (XVII w.), uważany za najważniejszą barokową budowlę w mieście. Od strony wschodniej główny trakt pałacowy kończy się Srebrną Bramą (Porta Argentea), za którą zaczyna się targowisko.
Inne atrakcje
Tuż na północ od Złotej Bramy wznosi się znany pomnik Grgun Ninskiego autorstwa Ivana Meštrovicia. Grgur, w X w. biskip Ninu (biskupstwo obejmowało cały kraj), zasłynął wprowadzeniem ojczystego języka do liturgii. Przechodząc obok pomnika, warto dotknąć wielkiego palucha u nogi biskupa - podobno przynosi to szczęście. Pomniejszona kopia pomnika Grgura stoi w Ninie.
Nieopodal zachowały się pozostałości po przedromańskim kościele św. Eufemii, który służy klasztorowi Benedyktynów.
Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1069 r., a kres przyniósł mu pożar w 1877 r. Z pożogi ocalały jedynie fragmenty trójnawowej świątyni, dzwonnica oraz gotycka kaplica św. Arnira (1445) - kolejne dzieło Juraja Dalmatinca. Jej wnętrze można obejrzeć przez zabezpieczającą szybę.
Opuszczając pałac Żelazną Braną, wychodzi się na Narodni trg (Pjaca) o nieregularnych kształtach, znacznie większy od perystylu - to centrum średniowiecznego Splitu. Przy bramie w XVI w. dobudowano wieżę zegarową, zaburzając nieco jej symetrię. Najbardziej zwraca uwagę wysunięty budynek dawnego gotyckiego ratusza z 1443 r., obecnie Muzeum Etnograficzne. Niższa kondygnacja z loggią to oryginał, a wyższe pięto - zniszczone w 1820 r. ? odnowiono w stylu neogotyckim. Na prawo od ratusza wznosi się połączony z nim mostkiem renesansowy pałac rodziny Karepić z XVI w., a w północno-wschodnim narożniku placu gotycki pałac Cambij z XV stulecia. Interesująca jest także płaskorzeźba św. Antoniego (1394) na budynku w południowo-wschodnim rogu.
Tuż za południowo-zachodnim narożnikiem pałacu, niemal przy nabrzeżu, znajduje się Radićev trg -plac z ośmioboczną basztą (Hrvojeva kula) i pomnikiem pisarza Marka Marulicia (1450-1524). Na tyłach monumentu stoi duży pałac Milezi, dawniej siedziba Muzeum Morskiego. Plac ma jeden duży plus - nie ma na nim lokali gastronomicznych z ogródkami.
Na zachód od Starówki wznosi się wzgórze - półwysep Marjan (178 m n.p.m.). Jeszcze przed rozpoczęciem budowy pałacu Dioklecjana Rzymianie postawili na nim świątynię Diany. Rośnie tu 168 ha lasu (zasadzony dopiero w XIX w.).
To idealne miejsce, by odpocząć od miejskiego zgiełku.
Muzea i galerie
Muzeum Miejskie (Gradski muzej), założone w 1946 r., mieści się w gotyckim pałacu Papalić, w sercu Starówki. Wystawa poświęcona dziejom miasta i jego rozwojowi w poszczególnych okresach zajmuje trzy piętra. W skład kolekcji wchodzą m.in. numizmaty, szlacheckie herby i XVII-wieczna broń.
Muzeum Archeologiczne (Arheološki muzej) powstało w 1820 r., jest więc najstarszym obiektem tego typu w Chorwacji. Wystawę poświęcono głównie starożytności: obejrzeć można liczne przedmioty z pobliskiej Salony (dużo rzeźb nagrobnych), rzymskie wyroby ze szklą, grecką ceramikę.
W Muzeum Chorwackich Zabytków Archeologicznych (Muzej Hrvatskih arheoloških spomenika) wystawa poświęcona jest średniowieczu. Sporo zgromadzonych przedmiotów pochodzi z okresu władania chorwackich królów (fragmenty kamieni z inskrypcjami, nagrobków, ołtarzy, jak również broń i biżuteria).
Galeria Meštrović to bardzo ciekawa kolekcja dzieł jednego z najsłynniejszych chorwackich rzeźbiarzy. Podłużny budynek, w którym się mieści, zaprojektował Meštrović. Artysta mieszkał tu i tworzył aż do śmierci w 1962 r. Warto wiedzieć, że z tym samym biletem można zwiedzić tzw. Kaštelet Meštrović - pobliską obronną budowlę, którą artysta kupił i przysposobił jako miejsce wystawowe dla swojego cyklu drewnianych płaskorzeźb przedstawiających życie Chrystusa.
Muzeum Morskie (Pomorski muzej) założono w 1925 r. Placówka gromadzi eksponaty związane z dziejami żeglugi adriatyckiej od starożytności po czasy współczesne.
Muzeum Etnograficzne (Etnografski muzej) ma ponad 20 tys. eksponatów, wśród nich tradycyjne stroje, zbiór instrumentów muzycznych, broń i biżuterię.
Źródło: S. Adamczak, K. Frilej, Czarnogóra, Pascal 2008
- S. Adamczak, K. Frilej, Czarnogóra, Pascal 2008
