Zamek Książ
A/4627/481 z 25.02.1958 i 31.12.1998
Zamek Książ położony jest w granicach administracyjnych Wałbrzycha, na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego. Aby dojechać do Zamku Książ musimy jadąc z Wałbrzycha drogą krajową nr 35 w kierunku na Świebodzice, skręcić w lewo do Książańskiego Parku Krajobrazowego. Przy drodze ustawione są szyldy reklamowe wskazujące miejsce, gdzie należy skręcić. Po zjechaniu z głównej drogi przejeżdżamy około jednego kilometra i docieramy na parking pod zamkiem.
Wejście na teren kompleksu zamkowego jest bezpłatne. Mijamy budynek bramny i zauważamy, że dawne obiekty zamkowe zostały zaadaptowane na hotel i restaurację zamkową. Po drodze do zamku mijamy dziedziniec honorowy oraz tarasy widokowe.
Zwiedzanie części zamku, wystaw i galerii jest bezpłatne, jednak aby zwiedzić komnaty zamkowe i inne ciekawe pomieszczenia konieczne jest wykupienie biletu (20zł - bilet normalny za trasę "Śladami Tajemnic II Wojny Światowej" w 2011 r.). Zwiedzanie płatne odbywa się z przewodnikiem po zgromadzeniu się grupki turystów chętnych do zwiedzania.
Ponadto dostępne są inne trasy zwiedzania, istnieje możliwość zwiedzania tarasów, wieży i sal zamkowych.
Przebudowa zamku Książ podczas II wojny światowej
W latach 1943-1945 Zamek Książ był wielkim placem budowy. Paramilitarna jednostka faszystowska - organizacja TODT siłami więźniów z obozu koncentracyjnego Gross ? Rosen, przebudowywała wnętrza zamkowe. W okolicy zamku powstała filia obozu - AL F ürstenstein. Zaczęto realizować szaleńcze wizje przywódcy III Rzeszy Adolfa Hitlera. Zamek Książ stać się miał reprezentacyjną siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy, a pod zamkiem budowano gigantyczne podziemia objęte programem Riese. Przeznaczenie Książa wskazywało, że w samym zamku miały przebywać najważniejsze osobistości Niemiec. W przypadku ataku lotniczego konieczne było zapewnienie im wystarczającego bezpieczeństwa. Dlatego też został zaprojektowany podziemny schron przeciwlotniczy w Książu. Zamek i tarasy miały być połączone ze schronem specjalnym podziemnym przejściem prowadzącym do szybu głównego z windą. Dotarcie do tego przejścia umożliwiać miały budowane w zamku windy, specjalna klatka schodowa oraz wejście z tarasu. Od budynków przedzamcza do schronu także budowano szyb. Otwarte zostało także połączenie kolejowe ze Szczawienkiem.
Cała budowa otoczona była wielką tajemnicą. Wokół zamku były trzy strefy ochronne, nawet miejscowa niemiecka ludność nie wiedziała, co dzieje się wewnątrz. W styczniu 1945 roku prace przerwano, nielicznych pozostałych przy życiu więźniów pracujących w zamku wyprowadzono marszami śmierci w kierunku na Czechy. Od lutego 1945 roku aż do ostatnich dni wojny w zamku pozostało około 600 pracowników organizacji TODT. Do dnia dzisiejszego nie uzyskano żadnych informacji nt. prac jakie wykonywali w tym czasie. Najprawdopodobniej zamaskowali oni podziemne przejścia w kierunku Gór Sowich. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w Podziemiach Zamku Książ ukryto dokumenty dotyczące kompleksu Riese oraz archiwa NSDAP. Być może schowano tutaj zbiory muzealne oraz depozyty niemieckiej ludności.
Zamek Książ jako część kompleksu Riese
Riese (z niem. Olbrzym) to kryptonim największego projektu górniczo-budowlanego hitlerowskich Niemiec, rozpoczętego i niedokończonego w Górach Sowich oraz na Zamku Książ w latach 1943-1945. W 1942 roku Hitler obawiając się nalotów bombowych podjął decyzję budowy nowej kwatery głównej. Wybór lokalizacji padł na teren Gór Sowich. Dolny Śląsk bardzo długo był uważany za rejon bezpieczny, gdyż do 1943 roku był on obszarem poza działaniami militarnymi. Powstał wówczas projekt utworzenia potężnych budowli podziemnych. Plany obejmowały utworzenie wielkich, wydrążonych tuneli i sal podziemnych w kilku miejscach w Górach Sowich i pod Zamkiem. Książ miał stać się siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy, natomiast przeważająca część sztabu miała być ulokowana w pobliskich górach.
Koordynowaniem pracy na terenie kompleksu zajmowała się początkowo Śląska Wspólnota Przemysłowa, jednak zbyt wolny postęp prac sprawił, że już na przełomie marca i kwietnia 1944 nadzór nad budową przejęta Organizacja TODT. Do realizacji tego przedsięwzięcia niezbędne były bardzo duże nakłady siły roboczej. Przyspieszeniu prac miało służyć zatrudnienie więźniów obozu koncentracyjnego Gross ? Rosen. Na plac budowy zostało skierowanych tysiące ludzi, którzy pracowali w nieludzkich warunkach i ponad siły. Prace trwały dwadzieścia cztery godziny na dobę. Przez obozy pracy Riese przeszło około 13 000 więźniów, głównie byli to Żydzi z Węgier i Polski. Śmierć poniosło około 5000 osób.
Tak wielkie przedsięwzięcie budowlane wymagało bardzo dużych nakładów finansowych. Była to najkosztowniejsza budowa kwater wojskowych i obiektów strategicznych ówczesnych Niemiec. Plany były kilkakrotnie zmieniane. Wedle danych z września 1944 produkcja tych schronów miała pochłonąć 150 milionów marek. Na projekt Riese zużyto więcej betonu niż przyznano w 1944 roku na budowę schronów przeciwlotniczych dla ludności cywilnej.
Prace zostały wykonane tylko w części. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej wiele podziemnych konstrukcji zostało zniszczonych, a tunele do nich prowadzące zostały wysadzone, bądź zamaskowane.
Badacze zajmujący się tą tematyką do dziś dyskutują nad celem przeznaczeniem podziemi w Górach Sowich. Być może miały być to schrony da Führera i jego najbliższych, laboratoria chemiczne lub biologiczne, zakłady badawcze i produkcyjne dla obiektów pionowego startu bądź też podziemne fabryki V2. Na pewno jednak wiadomo, że to co znamy obecnie, jest tylko częścią całości podziemi, świadczy o tym czas trwania budowy, a także zainwestowane siły i nakłady. Bardzo prawdopodobne jest, że w zamaskowanych korytarzach ukryto depozyty zamkowe i muzealne, prawdopodobnie znajdują się tam masowe mogiły pracujących tu więźniów.
Zamek położony na wysokim, cyplowym wzgórzu otoczonym zakolem rzeki Pełczycy. Zbudowany w latach 1288-92 przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego, na planie nieregularnym z kwadratową wieżą od strony wejścia. Przebudowany w latach 1548-58 oraz w 2 połowie XVII w. przez Hochbergów. W latach 1718-32 przekształcony w barokową rezydencję.
Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974
Przebudowy Zamku Książ - rys historyczny
Początki zamku Książ sięgają końca XIII wieku. W swojej historii zamek przeżył trzy wielkie przebudowy oraz kilka mniejszych.
Początkowo zamek miał formę typowej średniowiecznej warowni. Dostęp do zamku zabezpieczony był nie tylko tworami naturalnymi, jak stromizny wąwozu Pełcznicy, lecz także murami, wałami i fosami. Zamek dzielił się wtedy na właściwy zamek górny oraz zamek dolny z dziedzińcem, stanowiący zaplecze gospodarcze. Dziedziniec zamku górnego oddzielony był mostem z bramami od dziedzińca zamku dolnego, od południa i północy otoczony był murami a od strony zachodniej zamykał go budynek zamku górnego z wieżą.
Zasadnicze zmiany w tym układzie zamku zachodzą w XVII wieku, kiedy to jego właściciel - Hans Heinrich I - uzyskał cesarskie pozwolenie na likwidację twierdzy. Nastąpiła wtedy rozbiórka wałów, zasypanie rowów i fos oraz częściowa rozbiórka murów obronnych.
W roku 1670, za panowania Hansa Heinrich II, zostają odbudowane wieże górne i dolne Wtedy też powstaje portal do Długiego Domu, autorstwa Melchiora Ciocho z Brunowa.
Pierwsza wielka przebudowa, zwana przebudową barokową, rozpoczęta została w roku 1718, a zainicjował ją ówczesny pan na dobrach Fürstenstein - hrabia Konrad Maximilian Emst von Hochberg. Przebudowa rozpoczęta się od zbudowania reprezentacyjnego wejścia na teren zamku - dwuwieżowego budynku bramnego, w którym jedna z wież jest pozostałością dawnego systemu umocnień. Przeprowadzone na szeroką skalę prace budowlane (1722-32), prowadzone m.in. przez architekta Felixa Antona Hammerschmidta, nadały zamkowi charakter pałacowy. Dobudowano wtedy m.in. wschodnie skrzydło, w którym stworzono grupę reprezentacyjnych salonów. Wtedy to powstały reprezentacyjne wnętrza Salonu Zielonego a przede wszystkim wspaniałej Sali Maksymiliana, zwanej wcześniej Salą Marmurową. Przy pracach w tych pomieszczeniach zatrudnieni byli marmoryzator Andrea Provisore, malarz Anton Schettler, sztukator Ramelli. rzeźbiarz Schneck oraz mistrz kamieniarski Johannes Schwibs. Także w trakcie tej przebudowy splantowano teren dawnego przedzamcza, stał się on głównym dziedzińcem paradnym. Hans Heinrich VI zatrudnił do sprawowania opieki artystycznej nad wszelkimi pracami w rezydencji Christiana Wilhelma Tischbeina, malarza i budowniczego. Jego zainteresowanie średniowiecznymi ruinami znalazło odbicie w wystroju kilku pomieszczeń w barokowej części zamku, w których ściany Tischbein ozdobił wizerunkami średniowiecznego zamku Grodziec. Po dziś dzień sale te nazywane są salami Grodźca.
Kolejną przebudowę zainicjowaną przez Hansa Heinricha XV von Hochberg prowadził architekt von Scheinert, a później H. W. Ritter von Moltheim, architekt z Wiednia. Druga wielka przebudowa trwała 15 lat od roku 1908 do 1923. W ramach tej przebudowy do starej, podwyższonej we frontowej części budowli, dobudowano dwa nowe skrzydła od zachodu i północy, zamykając najstarszą część zamku - Długi Dom - wewnątrz bloku zabudowy i uzyskując w ten sposób dwa nowe, wewnętrzne dziedzińce. Podczas zakrojonych na szeroką skalę prac budowlanych w południowej stronie południowego skrzydła w miejscu starej oranżerii i ogrodów z XVII i XIX wieku utworzono cztery poziomy kamiennych tarasów ogrodowych. Przy nowym skrzydle zamkowym powstał zupełnie nowy taras.
W trakcie II wojny światowej zamek przeszedł w ręce armii niemieckiej i został przekształcony na kwaterę dowództwa. Wnętrza zamkowe, jak i cały zamek, zostały w dużej części zdewastowane i ogołocone z bezcennych dzieł sztuki. Przebudowane zostały prawie wszystkie zamkowe pomieszczenia, w pierwotnym kształcie pozostawione zostały sale tak zwanego ciągu barokowego - na wyraźne polecenie Konserwatora Zabytków Prowincji śląskiej - prof. Grundmana. W trakcie przebudowy zamku, nadzorowanej przez paramilitarną organizację Todt, całkowicie zmieniono wnętrze Sali Konrada, która przed wojną zachwycała bogatym wyposażeniem i wspaniałym barokowym wystrojem. Także utrzymana w stylu późnogotyckim Sala Krzywa została gruntownie przebudowana. Zniszczono jej marmurową posadzkę, odkuto freski, a strop obniżono. Także obecna sala wystawowa, która pierwotnie utrzymana była w bogatym renesansowym stylu, została całkowicie przebudowana.
- B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
