Zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego w Zabrzu

Zabytkowe kopalnie w Zabrzu stanowią ważne świadectwo dziejów kluczowej gałęzi przemysłu górnośląskiego.
Szybko rozwijające się od końca XVIII w. górnictwo uczyniło z Górnego Śląska największe do chwili obecnej zagłębie węgla kamiennego na obszarze kraju, a ponadto stało się kamieniem milowym w procesie industrializacji i urbanizacji regionu, uchodzącego odtąd za jeden z największych i najważniejszych okręgów przemysłowych w Europie. Rejon obecnego Zabrza odegrał w tym procesie kluczową rolę, zwłaszcza w jego początkach.

W skład zespołu wchodzą trzy powiązane historycznie kompleksy ilustrujące rozwój górnictwa węgla kamiennego na Górnym Śląsku, tj. kopalnia Królowa Luiza – jedna z dwóch pierwszych (koniec XVIII w.), a zarazem najstarsza zachowana kopalnia węgla kamiennego na terenie regionu i całego kraju; Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – najdłuższa w skali kontynentu budowla inżynieryjna związana z górnictwem węgla kamiennego o charakterze transportowo-odwadniającym, drążona od końca XVIII w.; kopalnia Guido – przykład założonej w poł. XIX w. kopalni prywatnej.

Wyjątkowe znaczenie mają podziemia Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, ukazujące m.in. sposób transportu węgla w 1. poł. XIX w., przed erą transportu drożnego i kolejowego. Sztolnia odznacza się bardzo dobrym stanem zachowania, w tym w większości autentycznymi obudowami chodników i przecinek, historycznymi śladami drążenia i eksploatacji oraz ocalałymi łodziami transportowymi.

Szczególe wartości cechują kompleksy podziemne obu zabrzańskich kopalni, będące jedynymi w skali kraju tak kompletnie zachowanymi, rozległymi i udostępnianymi zabytkowymi zespołami wyrobisk węgla kamiennego. Wchodzące w skład szybu Wilhelmina kopalni Królowa Luiza fragmenty podziemi i chodnika 510 stanowią wg obecnego stanu badań najstarsze zachowane na terenie kraju wyrobiska węgla kamiennego, natomiast udostępniane w kopalni Guido dawne poziomy wydobywcze 170 i 320, należą do najgłębiej położonych tego typu zabytkowych tras na terenie kontynentu. Integralną częścią podziemnych kompleksów w obu kopalniach są unikatowe wyrobiska oraz zachowane maszyny i ciągi technologiczne z okresu powojennego, gdy kopalnie funkcjonowały jako placówki badawcze i szkoleniowe.

Dobrze zachowana, kształtowana przez XIX i XX w., zróżnicowana przestrzennie i gabarytowo podziemna struktura wyrobisk stanowi materialne odzwierciedlenie zmieniających się w tym okresie technologii. Wraz z zachowanym w dużej części in situ wyposażeniem oraz czynnymi jeszcze maszynami, urządzeniami i ciągami technologicznymi, a także powiązaną z nimi reprezentatywną, autentyczną zabudową naziemną, stanowi przegląd historycznych metod wydobywania węgla i urabiania go, metod likwidacji pokładu, odpompowywania wyrobisk, transportu urobku. Zabytki dokumentują ponadto zróżnicowaną funkcjonalnie strukturę typowego zakładu górniczego z 2. poł. XIX i 1. poł. XX w. oraz warunki organizacji pracy górników.

Zarządzające zabytkowymi kompleksami Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu jest depozytariuszem wartości niematerialnych górnictwa węgla kamiennego: przechowuje i dokumentuje wiedzę o historycznych technikach górniczych oraz kultywuje tradycje górnicze.

W skład pomnika historii wchodzą trzy kompleksy, tj. kopalnia Królowa Luiza – złożona z zespołu zabudowy szybu Carnall przy ul. Wolności 387, 408, 410 oraz podziemnych wyrobisk szybu Wilhelmina przy ul. Sienkiewicza 43; podziemia Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej – rozlokowane pod miastem od szybu Carnall do wylotu przy ul. K. Miarki; kopalnia Guido przy ul. 3 Maja 93 – złożona z zabudowy naziemnej oraz podziemnych wyrobisk.

Najcenniejsza zachowana część kopalni Królowa Luiza, rozmieszczona w rejonie szybu Wilhelmina, składa się z płytko (5-15 m głębokości, 627 m długości) położonych wyrobisk z pocz. XIX w., wtórnie przekształconych w latach 30. i 50. XX w. Rozmieszczone na trzech poziomach podziemia obejmują podszybie szybu Wilhelmina, zespół chodników o zróżnicowanej szerokości, wysokości oraz funkcji (chodniki nadścianowe, podścianowe, obchodowy, filarowe, objazdowe, kierunkowe, przekopy itp., zabezpieczone różnego typu obudowami), połączonych upadowymi i pochylniami, ponadto komory, przykładowe ściany wydobywcze – wrębiarkową i kombajnową (l. 50. XX w.), szybik Budryk oraz wnęki odsłaniające węglowy pokład 509 (Reden). W sąsiedztwie wspomnianych wyrobisk rozlokowany jest zespół powstałych w 1985 r. podziemi imitujących kopalnię, o długości 950 m. Uzupełnienie udostępnianych podziemi stanowią licznie zgromadzone, w większości zachowane in situ, czynne maszyny, urządzenia i ciągi technologiczne z okresu powojennego, ilustrujące proces technologiczny pozyskiwania i transportu urobku. Integralną częścią kopalni jest również sam szyb Wilhelmina, tj. wyrobisko pionowe o głębokości 42 m, wydrążone w 1815 r. do celów transportowych i wentylacyjnych, łączące od 1819 r. kopalnię z Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną poprzez chodnik węglowy 510 (Pochhammer) o długości 195 m.

Około 400 m na południowy wschód od Wilhelminy usytuowany jest szyb Carnall o głębokości 52 m, wydrążony w 1856 r. i wtórnie pogłębiany w celu odwadniania wyrobisk oraz transportu urobku z poziomu 200, 250 i 521. Podszybie na głębokości 38 m połączone jest z Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną. Wokół wyrobiska znajduje się historyczny kompleks zabudowy naziemnej, kształtowany etapowo w związku z założeniem szybów Carnall i Schönaich w latach 50. XIX w. oraz z kolejnymi modernizacjami kopalni w 2. poł. XIX i 1. ćw. XX w. Kompleks składa się z następujących budynków: łaźni łańcuszkowej i markowni; budynku nadszybia szybu Carnall, z zachowanymi pomostami technologicznymi i urządzeniami szybowymi oraz stalową wieżą wyciągową; budynku maszynowni szybu Carnall z autentyczną parową maszyną wyciągową z 1915 r.; budynku kompresorów i rozdzielni 6 kV z 1915 r.; budynku skraplarni powietrza; magazynu; budynku maszynowni szybu Prinz Schönaich z 1858 r.

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna na odcinku od szybu Carnall do wylotu przy ul. K. Miarki, stanowi długi na 2190 m fragment historycznego kanału o charakterze transportowo-odwadniającym, położony na głębokości od 38 do 0 m, odseparowany tamą od dalszego odcinka w kierunku Chorzowa (pozostała, długa na 12 km część sztolni pozostaje nieudrożniona i nieobjęta ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków). Sztolnia składa się m.in. z korytarza głównego z mijankami dla łodzi oraz diagonalnej, połączonych jedenastoma przecinkami wykutymi w pokładach węgla, z krótkich fragmentów chodników w ich przedłużeniu (relikt wyrobisk węgla kamiennego, powstałych sukcesywnie wraz z drążeniem sztolni), zrekonstruowanego portu załadunkowego oraz fragmentu ślepej sztolni Amalia. Korytarze sztolni zabezpieczone są autentycznymi w ok. 80% obudowami kamiennymi o przekroju łukowym, ceglanymi o przekroju parabolicznym, częściowo jedynie wzmocnione ceglanymi łękami, bądź wykonane wyłącznie w litej skale. Wylot sztolni do odtworzonego basenu portowego ujęty jest repliką kamiennego portalu.

Kopalnia Guido składa się z zespołu zabudowy naziemnej oraz wyrobisk na poziomach 150, 170 i 320 m. W skład zespołu naziemnego wchodzą dwa obiekty związane funkcjonalnie z czynnym szybem Kolejowym: budynek nadszybia z l. 1929-1931 wraz ze stalową wieżą wyciągową typu kozłowego o wys. 26 m oraz budynek maszynowni z 1927 r. z czynną elektryczną maszyną wyciągową z 1931 r., prądnicą, pulpitem sterowniczym oraz przetwornicą prądu (wszystkie z 1927 r.).

Podziemia kopalni udostępnione są przez: wydrążony w 3. ćw. XIX w. do głębokości 342 m szyb Kolejowy (pierwotnie o funkcji wdechowej) i ślepy szybik Guido z 4. ćw. XIX w., łączący poziomy 170 i 320 m. Usytuowany ponad nim, właściwy szyb Guido z 3. ćw. XIX w. (pierwotnie transportowy, obecnie wentylacyjny) łączy powierzchnię ziemi z poziomem 150 i 170 m. Najstarsze spośród podziemnych wyrobisk o łącznej długości 4258 m – na poziomach 150, 170 i 320 m – zlokalizowane są pomiędzy wymienionymi szybami oraz na południe od szybu Guido. Nieudostępniany poziom 150 składa się z zespołu komór oraz pochylni wentylacyjnych połączonych z wyrobiskami poziomu 170. Wyrobiska na poziomie 170 (l. 70.-80. XIX w.) – autentyczne stajnie dla koni z torowiskiem kolejki konnej, zespół podszybia szybu Guido oraz podszybia szybu Kolejowego z objazdem wozów - skupione są wzdłuż przekopu głównego wytyczonego z rejonu podszybia szybu Kolejowego w kierunku południowym. Najgłębiej położone podziemia, na poziomie 320, składają się z wyrobisk drążonych w k. XIX w. oraz w okresie powojennym. Te pierwsze złożone są przede wszystkim z dwóch równoległych przekopów oraz zlokalizowanych przy przekopie głównym podszybia szybu Kolejowego i podszybia szybiku Guido z komorami towarzyszącymi – m.in. pomp i sprężarek. W skład zespołu wyrobisk powojennych wchodzą: przecznice i komory łączące przekopy, zespół komór badawczych przy przekopie głównym, a także zespół wyrobisk udostępniających – doświadczalnych (tj. różnego typu chodników, przecinek, upadowych) w rejonie dwóch ścian wydobywczych pokładu 620. Uzupełnienie podziemnej struktury kopalni stanowią m.in. dawne urządzenia produkcyjne, takie jak zespół pomp, sprężarka dwucylindrowa z 1914 r. oraz maszyny z linii technologicznych urabiania i transportu urobku.

Źródło: zabytek.pl