Zamek w Lelowie
Zamek w Lelowie to dawna rezydencja królewska zbudowana z kamienia w połowie XIV wieku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Powstał na prawym brzegu rzeki Białki, na kopcu o wymiarach 140 na 70 metrów, na północ od skarpy miejskiej. Początkowo stanowił element systemu obronnego i administracyjnego Królestwa Polskiego, z czasem przekształcając się w siedzibę starostwa niegrodowego.
Obecnie na tym terenie znajduje się stary cmentarz na wzgórzu zamkowym w Lelowie.
Królewski projekt Kazimierza Wielkiego
Według kronikarza Janka z Czarnkowa zamek został wzniesiony podczas przenosin miasta Lelów z okolic dzisiejszego Staromieścia. Nowa lokalizacja zapewniała lepsze warunki obronne i gospodarcze. Warownia miała znaczenie strategiczne, szczególnie podczas bitwy pod Lelowem w 1345 roku, w której załoga zamku oraz mieszczanie odegrali istotną rolę w pokonaniu oddziałów czeskich.
Rys. Rekonstrukcja zamku w Lelowie wg. Z. Lisa.
Czasy Władysława Jagiełły i dalsza rozbudowa
Za panowania Władysława II Jagiełły zamek w Lelowie pełnił funkcję administracyjną i militarną. W 1394 roku król nadał miejscowemu rycerzowi sołectwo z obowiązkiem służby wojskowej. W 1410 roku, w kontekście wojny z Zakonem Krzyżackim, polecono naprawę murów obronnych i fosy. Choć zakon Jędrzejowski wykupił się z tego obowiązku, działania wokół zamku dowodzą jego roli jako ośrodka organizacji lokalnej obrony.
W 1418 roku odbył się tu królewski sąd nadworny, a w 1425 roku król przyjął na zamku uroczyste śluby wierności od mieszkańców Lelowa.
Zamek jako siedziba starostwa
Od XV wieku zamek był siedzibą starostwa niegrodowego, a jego pierwszym znanym tenutariuszem był Zbigniew Brzezina herbu Zadora – marszałek koronny i uczestnik bitwy pod Grunwaldem. Władysław Jagiełło przekazał później zamek Jakubowi z Koniecpola i jego rodzinie, jako wyraz wdzięczności za opiekę nad królewskimi dziećmi.
W zamku funkcjonowało starostwo z urzędem burgrabiego, odpowiedzialnego za zarządzanie, utrzymanie obiektów, zabezpieczenie skarbców i zapewnienie bezpieczeństwa. Do końca XV wieku źródła wymieniają 13 burgrabiów, z których każdy pełnił funkcję o znaczeniu kluczowym dla życia zamku i miasta.
Powolny upadek i rozbiórka
Z upływem lat zamek popadał w ruinę, głównie w wyniku pożarów, które dotykały również miasto. Lustracja z 1662 roku opisała obiekt jako zniszczony i opuszczony. Choć później starosta M. Rupniewski podjął próbę odbudowy, w 1789 roku zamek pełnił już jedynie funkcję kancelarii starościńskiej.
Ostatecznie, w latach 1804–1805, został rozebrany z rozkazu władz pruskich. Materiał rozbiórkowy posłużył do budowy domów w pobliskich wsiach Ślęzany i Sokolniki.
Teren zamku dzisiaj
Dziś po zamku w Lelowie nie zachowały się żadne nadziemne fragmenty. Jedynie fundamenty znajdujące się pod ziemią przypominają o jego obecności. Teren, na którym niegdyś wznosiła się warownia, został przekształcony w cmentarz grzebalny, co uniemożliwia dokładne badania archeologiczne.
Architektura zamku
Zamek zbudowany był w stylu gotyckim, na planie regularnym, z kwadratowym dziedzińcem i wieżą. Według opisu z końca XVIII wieku, jedna z piwnic pełniła funkcję więzienia. Konstrukcja, choć niewielka, była przystosowana do celów administracyjnych i obronnych.
Zamek w Lelowie to dziś miejsce o ogromnym znaczeniu historycznym, choć bez widocznych śladów dawnej świetności. To doskonały przykład średniowiecznej warowni królewskiej, której dzieje ściśle związane są z historią Polski i dynastią Jagiellonów. Spacer po wzgórzu zamkowym w Lelowie to podróż w czasie – pełna refleksji nad przeszłością regionu i jego dawnym znaczeniem dla państwa polskiego.
