Grupy obiektów:Twierdza Srebrna Góra

Twierdza Srebrna Góra - Fort Wysoka Skała

Nr w rejestrze zabytków:
A/4708/861 z 13.04.1961 i z 27.11.2001
Data powstania obiektu: 1765-1777 r.

Fort Wysoka Skała został wzniesiony w latach 1769-1772. Jego oryginalna forma jest wynikiem intensywnych prac projektowych. Zanim powstał ostateczny projekt, wykonano bowiem sześć innych jego wersji. Najważniejsza różnica między nimi wynikała z tego, że pierwotnie planowano budowę długiego obiektu obronnego, zwanego Komunikacją, łączącego Donżon z Fortem Wysoka Skała. Ponadto na przedpolu fortu przewidziano początkowo budowę jeszcze jednego obiektu, Fortu Kłośna. Zaczęto nawet jego wznoszenie, jednak zbytnie rozciągniecie linii obronnej i związane z tym nakłady finansowe wymusiły wstrzymanie prac. Zarys tego fortu jest jednak do dzisiaj widoczny. Po zaprzestaniu prac na Kłośnej i przy Komunikacji nastąpiło istotne wzmocnienie obrony samego Fortu Wysoka Skała.

Zabieg ten okazał się widocznie niewystarczający, ponieważ w późniejszych latach stale powracano do niezrealizowanej koncepcji ufortyfikowania Kłośnej, a w 1807 r. przygotowano na jej stoku umocnienia ziemne, których ślady można odnaleźć jeszcze dziś.
Fort Wysoka Skała jest nieregularnym dziełem obronnym o narysie kleszczowym. Składa się z części głównej i z położonego poniżej przedwału. Obie części łączy sklepiony przejazd.
W części szyjowej fortu znajduje się dziedziniec, wokół którego umieszczone są kazamaty: trzy pomieszczenia mieszkalne dla liczącej siedemdziesięciu żołnierzy załogi wojennej, magazyny żywności i prochu (największy, jaki znajdował się w obrębie twierdzy, mieszczący prawie 95 ton prochu), jedna wartownia i pomieszczenie studzienne ze studnią (69 m głębokości).

Obiekt miał znaczną samodzielność. W przedwale znajdował się niewielki magazyn prochu oraz latryna. Stanowiska artylerii, służące do niszczenia celów odległych, znajdowały się na wałach, a dla strzelców - w kilkudziesięciu kazamatach strzeleckich.

Całość otoczono głęboką, suchą fosą wykutą w skale, od strony wschodniej bronioną dodatkowo przez galerię przeciwstokową - długi korytarz ukryty za zewnętrznym murem fosy, zaopatrzony w strzelnice do obrony jej dna. Galerię łączył z fortem niski korytarz biegnący w poprzek fosy. Ten interesujący obiekt był zaopatrzony w strzelnice karabinowe i pozwalał na podłużny ostrzał dna fosy.

W chwili zagrożenia bez większych konsekwencji można było wysadzić prowadzącą doń klatkę schodową, na co pozwalało odpowiednie ukształtowanie zewnętrznych segmentów wałów. Warto zwrócić uwagę na sposób zabezpieczenia dna suchych fos. Wszystkie ich odcinki kryte były ogniem ze skazamatowanych stanowisk strzeleckich zlokalizowanych w skarpie lub przeciwskarpie fosy. System ten można nazwać "protokaponierowym". Fort Wysoka Skała bronił wschodniego cypla Warownej Góry, jego groźną sylwetkę najlepiej zatem podziwiać właśnie od strony wschodniej. Na zewnątrz fosy znajduje się tam odcinek drogi krytej, niegdyś zaopatrzonej w stanowiska obronne.

Celem istnienia Fortu Wysoka Skała była obrona podejścia do Donżonu oraz kontrola miasteczka i okolicznych wzgórz. Z trzonem fortecy - Bastionem Dolnym i Donżonem - łączyła go płaszczyzna esplanady, na której stało kilka szop magazynowych. Składowano w nich narzędzia, sprzęt artyleryjski (lawety działowe, wozy itd.), żywność dla ludzi i zwierząt. Najważniejsze były cztery magazyny, w których trzymano niemal całe zapasy zboża i mąki dla twierdzy.

Esplanada Fortu Wysoka Skała tworzy kilka półek, oddzielonych od siebie skarpami lub nasypami. Te ostatnie miały przede wszystkim  osłaniać esplanadę przed ostrzałem z północy.

Bezpośredniego dostępu broniły sąsiednie obiekty forteczne i rząd palisad. W północnej części esplanady w razie potrzeby można było przygotować dodatkowe stanowiska dla artylerii.

Fort Wysoka Skała zachował się w dość dobrym stanie, ponieważ w latach 1926-1928 przeprowadzono jego gruntowny remont. Uzupełniono wówczas mury i elewacje, a rampę artyleryjską zastąpiono schodami. Widoczny ślad prowadzonych wówczas prac stanowią kamienie wmurowane w łuk bramny (na dziedzińcu), na których wykuto dwie daty: 1777 - jako rok ukończenia budowy twierdzy i 1927 - jako rok remontu dziedzińca fortu. W kluczu umieszczono zaś kamienny herb. Obiekt pełnił wówczas funkcję ośrodka szkoleniowego policji i dysponował kilkudziesięcioma miejscami noclegowymi. Podczas ostatniej wojny zlokalizowano w nim podobóz oflagu VIII "b", z którego w 1940 r. zbiegło dziesięciu polskich oficerów.

Źródło: Tablice informacyjne przy Twierdzy Srebrna Góra

Projektantom twierdzy najwięcej problemów sprawiły dzieła obronne wysunięte poza rdzeń. Zarówno Wysoka Skała, jak i Dzieło Rogowe w kolejnych wersjach projektowych były poddawane coraz dalej idącym deformacjom mającym na celu optymalne dostosowanie ich do otaczającego terenu. Najbardziej spektakularnie ten proces przebiegał w przypadku Wysokiej Skały, dla której łącznie z pierwszą i ostatecznie zrealizowaną wersją wypracowano aż sześć koncepcji.

W pierwszej wersji chciano tu wznieść dwa kleszczowe dzieła obronne przedzielone fosą. Wyższe miało mieć narys w postaci jaskółczego ogona, niższe - redanu z dostawionymi dwoma dodatkowymi narożami. Niższe dzieło miało być dodatkowo wzmocnione dwiema kaponierami, podobnymi do tych, które miały występować w rdzeniu twierdzy. W tym przypadku kaponiery miały bronić wnętrza dzieła oraz przy okazji ostrzeliwać fosę. Jak już wiadomo, pierwsza koncepcja Reglera została zmodyfikowana, co w przypadku opisywanego obiektu skutkowało przekształceniem narysu niższego z dzieł, które uzyskało formę kleszczy. Ponadto podobnie jak i w innych częściach twierdzy zrezygnowano z kaponier. Nowością było powstanie przed niższym kleszczem obszernej enwelopy. W trzeciej z kolei koncepcji to dzieło osiągnęło skrajnie rozczłonkowaną formę. Do trzech już zaplanowanych dzieł postanowiono dostawić czwarte, najbardziej nietypowe - przed enwelopą zaprojektowano dzieło obronne w formie wydłużonej bastei. Warto się przy nim na chwilę zatrzymać, gdyż, mimo że nie zostało zrealizowane, jest ważnym wskaźnikiem odnoszącym się do ewentualnych wzorów, na których opierali się projektanci twierdzy. Podobnie jak i w przypadku już opisanych kaponier, tak i tutaj widać wpływ rozwiązań wypracowanych przed wojną siedmioletnią w Kłodzku - opisywana srebrnogórska basteja niewątpliwie była wzorowana na Podkowie z fortu Owcza Góra. Niemniej jednak i ten projekt nie wyszedł poza stadium koncepcji, co więcej, dotychczasowe pomysły musiały być całkowicie zarzucone. Przyczyną była zupełna zmiana otoczenia Wysokiej Skały. Początkowo ten obiekt miał być jednym z elementów całej linii umocnień, która zaczynała się na Kłośnej, a kończyła na Donżonie. W tej konfiguracji możliwe było takie konstruowanie dzieła, żeby uzyskać maksymalną koncentrację ognia na wybranych punktach w otoczeniu. W początkowych projektach opisywany obiekt miał przede wszystkim kontrolować leżące poniżej dzieło na Kłośnej, na którym był skoncentrowany ogień z trzech poziomów - z wału głównego, z fosbrei oraz z enwelopy. Inne kierunki - dolina Chłopiny oraz miasteczko - mogły być gorzej pokryte ogniem, gdyż podejścia od tej strony kontrolowała leżąca z tyłu komunikacja oraz oba wysunięte przed nią dzieła.

Rezygnacja z umocnienia Kłośnej oraz z budowy komunikacji musiała skutkować takimi zmianami w projekcie, które umożliwiały oddziaływanie Wysokiej Skały na całe jej otoczenie. Konieczne było również takie umieszczenie dzieła, aby fosy przy jego barkach oraz jego część szyjowa była pod kontrolą artylerii z rdzenia twierdzy. Aby wypracować właściwe rozwiązanie, powstały aż trzy różne koncepcje. W tej fazie projektowania najprawdopodobniej oprócz Reglera uczestniczył również inny oficer, generał Rossiere. Zaproponowana przez niego modyfikacja zakłada budowę dwóch dzieł kleszczowych, z których górne miało być szersze od dolnego, poza tym lewe barki obu dzieł miały być skierowane pod różnymi kontami. Ważną cechą tego projektu, cechą, która została później zachowana, była rezygnacja z fosy, przedzielającej górne dzieło od fosbrei. Krok dalej, w stronę ostatecznie zrealizowanej koncepcji, to kolejna wersja znana z odręcznego szkicu przechowywanego w Berlińskim Geheimes Staatsarchiv. Przedstawia również dwa złączone ze sobą dzieła kleszczowe, z tym że górne jest znacznie większe od dolnego, a poza tym składać się miało z trzech naroży, z których środkowe miało być wyraźnie większe od skrajnych. Ten narys stał się podstawą do dalszej „obróbki" projektowej. W kolejnym, szóstym już projekcie znacznie zmniejszono środkowe naroże w górnym dziele oraz zdeformowano prawe kleszcze - tworzące je odcinki dwukrotnie załamano i cofnięto, przez co powstała forma zbliżona do Dzieła Rogowego.

SAM_7686 — kopia

SAM_7687

Źródło: Podruczny G., Przerwa T., Twierdza Srebrna Góra, Wyd. Bellona, Warszawa 2010

  1. Podruczny G., Przerwa T., Twierdza Srebrna Góra, Wyd. Bellona, Warszawa 2010
Zaktualizowano 6 miesięcy temu

Dane teleadresowe

Kręta 1
57-215 Srebrna Góra
place
50.5762739, 16.6469156Skopiowano do schowka
N50º34'34.586", E16º38'48.896"Skopiowano do schowka

Cechy i udogodnienia

Ruina/pozostałości
Miejsce/obiekt znajdujące się obecnie w stanie ruiny lub z którego pozostały jedynie niewielkie ślady świadczące o jego dawnym istnieniu.
Niedostępny
Miejsce/obiekt niedostępne na co dzień do zwiedzania (np. znajdujące się na posesji prywatnej).
Tylko z zewnątrz
Obiekt dostępny do zwiedzenia tylko z zewnątrz.

Najbliższe atrakcje W najbliższej okolicy znajduje się wiele ciekawych atrakcji. Oto niektóre z nich.

Korzystając z tej strony akceptujesz, że w Twoim urządzeniu końcowym zostaną zainstalowane pliki cookies, które umożliwiają nam świadczenie usług. Brak zgody na pliki cookies oznacza, że pewne funkcjonalności strony mogą być niedostępne. Pamiętaj, że zawsze możesz zmienić te ustawienia. Więcej informacji znajdziesz w Polityce Cookies.