Twierdza Srebrna Góra

Budowa twierdzy

Jedno z pierwszych pytań, jakie nasuwa się turyście zwiedzającemu srebrnogórskie fortyfikacje, brzmi: dlaczego twierdzę zlokalizowano akurat tutaj? Aby znaleźć na nie odpowiedź, należy cofnąć się o ponad dwieście czterdzieści lat, do roku 1760. Śląsk był wówczas terenem, na którym rozgrywał się krwawy konflikt zbrojny, zwany wojną siedmioletnią lub trzecią wojną śląską (1756-1763).

Głównymi jego stronami  były Prusy i Austria, która starała się odzyskać ziemie śląskie i hrabstwo kłodzkie utracone w trakcie poprzednich wojen śląskich (1740-1742, 1744-1745). W 1760 r. wojska austriackie zdobyły ważną twierdzę pograniczną - Kłodzko wraz z górzystym hrabstwem kłodzkim. Wszelkie próby jego odbicia skazane były na niepowodzenie, ponieważ teren ten był oddzielony od Śląska masywem Gór Bardzkich i Sowich. Jedynych przejść górskich - w okolicach Barda i Srebrnej Góry - broniły silne oddziały austriackie. W przygotowanym tam ufortyfikowanym obozie stacjonowało latem 1762 r. 45 000 żołnierzy.

Do końca zmagań wojennych wojskom pruskim nie udało się odbić hrabstwa kłodzkiego, a Prusy odzyskały je dopiero po podpisaniu układu pokojowego w Hubertusburgu (1763). Stałe zagrożenie austriackie i świeże doświadczenia wojenne przekonały ówczesnego króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego do idei ufortyfikowania jednego z przejść górskich, prowadzących ze Śląska w stronę hrabstwa kłodzkiego.

Rozważano umocnienie okolic Barda, Wilczej i Srebrnej Góry, ale tylko ten ostatni wariant spełniał królewskie oczekiwania. Początkowo myślał on bowiem o wzniesieniu tylko jednego fortu, a to możliwe było tylko w przypadku Przełęczy Srebrnej. W związku z tym już w 1763 r. pruski inżynier wojskowy pułkownik Ludwik Wilhelm Regler wykonał pomiar terenu pod przyszłą twierdzę. Pierwszy projekt twierdzy został wykonany przez pochodzącego z Piemontu inżyniera wojskowego majora Franza Ignatza Pinto, lecz nie doczekał się realizacji. Rok później powstał następny projekt, tym razem wykonany przez wspomnianego już Reglera. Zakładał on budowę rozległego zespołu fortecznego, w którego centrum miał znajdować się Donżon (wieloboczna reduta otoczona czterema niższymi wieżami cylindrycznymi).

Obiekt ten planowano otoczyć głęboką fosą, przed którą stanęły cztery bastiony. Od Donżonu odchodziły dwa wydłużone obiekty - Komunikacje, łączące go z wysuniętymi fortami: Rogowym i Wysoką Skałą. Forty te miały formę odmienną od dzisiejszej. Fort Rogowy miał składać się z dwóch dzieł rogowych oddzielonych od siebie fosą, a Fort Wysoka Skała również z dwóch oddzielonych od siebie dzieł o narysie kleszczowym.

W początkowych założeniach twierdza miała posiadać wiele kazamat, mogących pomieścić kilka tysięcy żołnierzy wraz z zapasami broni i żywności. Projekt ten zyskał akceptację króla i w 1765 r. przystąpiono do jego realizacji. Przez cały czas trwały przy tym intensywne prace projektowe, podczas których dokonano istotnych modyfikacji pierwotnego planu. Już w 1766 r. zapadła decyzja o ufortyfikowaniu kolejnych wzniesień - Kłośnej i Małego Chochoła.
Zmieniono również kształt Donżonu i otaczających go bastionów. Nieco później dodano jeszcze jeden fort - Ostróg. Budowa twierdzy według tej wersji nabrała tempa. W 1768 r. ukończono Donżon, a rok później otaczające go bastiony Miejski i Nowowiejski, Kawalierę oraz Kleszcze. Rozpoczęto również wznosić wspomniane Komunikacje.

Ok. 1770 r. nastąpiła jednak kolejna zmiana. Prawie gotową Komunikację między Donżonem a Fortem Rogowym przecięto w połowie fosą, przez co powstał dzisiejszy Bastion Górny oraz esplanada. Zarzucono również budowę Komunikacji Fortu Wysoka Skała, której fragmentem jest Bastion Dolny. W ten sposób rdzeń twierdzy srebrnogórskiej uzyskał ok. 1770 r. swój dzisiejszy wygląd. W 1771 r. ukończono Fort Rogowy, a rok później forty: Wysoka Skała, Ostróg i Mały Chochoł.

Dwa lata później oddano do użytku umocnienia Chochoła Wielkiego - Baterię Skazamatowaną i Redutę Skrzydłową. W ten sposób twierdza uzyskała wszystkie najważniejsze dzieła obronne. Dalsze prace polegały na budowie niewielkich obiektów, uzupełniających luki w obronie twierdzy.

Ok. 1775 r. Fort Ostróg otoczono drogą krytą ze stanowiskami dla artylerii, na stoku w pobliżu Małego Chochoła wzniesiono Fleszę, a przed Fortem Rogowym wykuto dodatkową fosę. Rko później powstały dwie niewielkie kaponiery i fosa w obrębie umocnień Chochoła Wielkiego.
W latach 1781-1784 rozbudowano ten system o głębokie fosy łączące Fort Chochoł Mały z Chochołem Wielkim.

W 1785 r. powstał ostatni obiekt forteczny - Bateria Tarasowa na Chochole Średnim.

Budowa twierdzy trwała ponad 20 lat i kosztowała ponad 1,5 miliona talarów. Przedsięwzięcie było niezwykle skomplikowane i kosztowne, szczególnie prace strzałowe przy usuwaniu skał. Dla potrzeb budowy twierdzy powstała nowa kompania minerów, poza tym zatrudniono specjalistów cywilnych, przede wszystkim górników rekrutowanych za granicą ówczesnego państwa pruskiego - przede wszystkim w Palatynacie, Trewirze i Nassau. Z Czech sprowadzono murarzy. Mniej skomplikowane prace wykonywała nieodpłatnie okoliczna ludność. Do pracy kierowano również żołnierzy, szczególnie tych, którzy mieli jakieś doświadczenie w budownictwie.

Budowę nadzorowali inżynierowie wojskowi, spośród których wymienić należy: kapitana Paula von Gontzenbacha, późniejszego projektanta twierdzy w Grudziądzu, porucznika Carla Chrystiana Reinholda von Lindenera, późniejszego generała, komendanta twierdzy wrocławskiej i twórcę przebudowy twierdzy w Koźlu; Carla Gustava von Winancko, późniejszego dyrektora akademii inżynierskiej w Poczdamie oraz kapitana Heinricha von Lahra, który również zdobył później stopień generalski.

Jednak najważniejszą postacią związaną z twierdzą srebrnogórską jest wspomniany już pułkownik Ludwik Wilhelm Regler. Inżynier ten wykonał projekty i nadzorował realizację zespołu fortecznego od 1765 aż do 1773 r., a i po tej dacie nadal był czynnie zaangażowany w budowę warowni. Działalność w Srebrnej Górze stanowiła dla niego ważny etap kariery: w 1773 został komendantem twierdzy w Kłodzku, a w 1787 r. generałem i szefem pruskich służb inżynierskich. Do grona projektantów twierdzy zaliczają się również: Szwajcar, generał Francois Ludwig de Rossiere oraz Holender, major Dietriech de Haas. Wymienić trzeba również króla Prus, Fryderyka II, który czynnie włączał się w proces projektowania twierdzy.

Ważną rolę w obronie pełniły koszary, które zabezpieczały twierdzę przed szturmem od strony miasta. Po zakończeniu budowy zespołu fortecznego nastąpił okres jego prawie stuletniego funkcjonowania wojskowego.

Początkowo twierdza miała duże znaczenie jako jeden z najważniejszych elementów obrony przed głównym wrogiem państwa pruskiego, habsburską Austrią.

Po doświadczeniach z wojen napoleońskich twierdza wyraźnie straciła jednak na znaczeniu. Nie modernizowano jej i nie budowano nowych obiektów obronnych, dostosowanych do zmieniających się trendów w architekturze obronnej. Jedyna poważniejsza modernizacja miała miejsce w latach 40 XIX w., kiedy w wybranych dziełach fortecznych istniejące kojce karabinowe przekształcono w kazamaty artyleryjskie.

Donżon i płaszcz bastionowy

Donżon stanowi centralne i najpotężniejsze dzieło obronne twierdzy srebrnogórskiej. Zarówno kształtem, jak i funkcją nawiązuje do średniowiecznych wież mieszkalno-obronnych określanych mianem donżonu. Jego bryła powstała z połączenia czterech ogromnych półkolistych wież (Górnej, Dolnej, Miejskiej i Nowowiejskiej) osadzonych na pięciobocznym rdzeniu. Obiekt nie ma analogii w ówczesnej epoce. Podobne formy zaczęto stosować dopiero kilkanaście lat później. Pod względem bryły i wielkości srebrnogórski Donżon jest obiektem wyjątkowym w skali Europy. Wysokość jego murów zewnętrznych wynosi 30m, a okalająca go fosa liczy 10-15m głębokości. Ta najpotężniejsza i najcenniejsza budowla srebrnogórskiej warowni została uznana przez inżyniera Wolfganga Bleyla, specjalistę w tej dziedzinie, za największy w swojej klasie europejski obiekt. Dziedziniec Donżonu powstał na planie pięcioboku od którego promieniście odchodzą dwie wąskie wnęki. Na jego fasadę składają się elewacje bram i kazamat mieszkalnych. Ceglane lico ściany nie jest otynkowane, a piaskowcowy detal architektoniczny (gzyms, portale bramne, parapety okienne) pierwotnie był pomalowany na biało. Wystrój dziedzińca kontrastuje z surową stylistyką pozostałych dziel obronnych twierdzy. W podobnym stylu wykonane są jedynie zewnętrzne portale obu bram Donżonu oraz brama Bastionu Dolnego. Odmienność tych elementów wynika z silnego wpływu popularnej wówczas w Prusach barokowej architektury holenderskiej. Jest to jedyny na Śląsku przykład zastosowania tej stylistyki. W powiązaniu z dekoracyjnością i starannością wykonania detalu podkreśla to wyjątkowość Donżonu. Autorem fasady oraz portali bram był kapitan Paul von Gontzenbach.

Donżon został wzniesiony w latach 1765-1768 według projektu inżyniera pułkownika Ludwiga Wilhelma Reglera, przy czym jego koncepcję wypracował król Fryderyk Wielki, wywierający silny wpływ na budowę całego srebrnogórskiego założenia fortecznego. Dzieło wznoszono pod nadzorem kapitana Gontzenbacha i porucznika Vatiga z korpusu inżynierskiego oraz porucznika Straussa i Heinricha von Lahra z korpusu saperów.

W obiekcie mieściło się dowództwo obrony, jego załoga miała też najdłużej wytrwać w oporze. Grube mury zewnętrzne, oparte na skalnej podstawie, czyniły Donżon odpornym na nieprzyjacielski ostrzał. Broniono go za pomocą artylerii strzelającej z odkrytych stanowisk znajdujących się na wałach. Działa w razie zagrożenia wciągano dwiema pochylniami na wały. Kazamaty tworzą dwie (miejscami trzy) kondygnacje. Pełniły różnorodne funkcje mieszkalne magazynowe i obronne, dzięki czemu obiekt był praktycznie samowystarczalny.

W czterdziestu czterech kazamatach kondygnacji piwnicznej można było zmieścić znaczne ilości węgla i drewna opałowego, zwierzęta pociągowe i rzeźne (dwieście sztuk bydła, dziewięćdziesiąt owiec, pięćdziesiąt świń itp.), beczki z wodą i żywnością. W stu kazamatach kondygnacji parterowej znajdowały się pomieszczenia dla sześćdziesięciu oficerów i czterystu czterech żołnierzy doborowego oddziału fortecznego. Mieściły się w nich poza tym: pomieszczenia sztabowe i mieszkania oficerskie, kaplica, lazaret, apteka, zbrojownia, jak też areszt.

Kazamaty pierwotnie posiadały jedynie wąskie okna, które mogły co najwyżej służyć jako strzelnice karabinowe. Dopiero w latach 40. XIX w. jedenaście kazamat przerobiono na działobitnie (wybito m.in. szerokie strzelnice działowe), dzięki czemu obsługa dział była chroniona przed ogniem nieprzyjacielskiej artylerii.

Pod dziedzińcem znajduje się kazamata ze studnią (60m głębokości), od której odchodzi długi korytarz. Kilkudziesięciometrowy chodnik służył do komunikacji z zapleczem Donżonu ulokowanym w bastionach płaszcza. Dla bezpieczeństwa przejście to było wyposażone w pułapki i przegrody.
Wchodząc do Donżonu przez Bramę Orła warto przyjrzeć się mijanemu przejazdowi bramnemu. Jego forma dobrze świadczy o zabezpieczeniach przewidzianych na wypadek oblężenia.

Tuż za bramą w jego murze znajduje się wcięcie, w które - w razie bezpośredniego zagrożenia - wkładano belki. Przestrzeń między masywną bramą a prowizoryczną ścianą z belek wypełniano następnie od góry piaskiem i kamieniami. Bariery nie dało się sforsować, rozbić pociskami ani podpalić. Sam przejazd został też rozmyślnie zakrzywiony, co dodatkowo utrudniało ewentualny ostrzał wnętrza Donżonu.

W ścianach przejazdu znajduje się poza tym sześć par półokrągłych nisz na stanowiska strzeleckie: ostatnia linia obrony. Podobne środki bezpieczeństwa zastosowano przy niedostępnej Bramie Górnej, prowadzącej do Donżonu z zachodu.

W przejeździe Bramy Orła znajduje się wejście do arsenału, w którym można było przechowywać sześć tysięcy karabinów i inne elementy uzbrojenia. Arsenał służył poza tym jako magazyn prochu. Obszerna kazamata powstała na rzucie kwadratu o boku długości 14m, a jej podniesione wysoko sklepienie oparto na imponującym rozmiarami filarze. Podręczne magazyny prochu znajdowały się również w każdej z wież Donżonu.

Od chwili powstania srebrnogórski Donżon wzbudzał podziw podróżnych, którym dane było go podziwiać. Jego kształt porównywano do gotyckiego zamku i tak też był pierwotnie określany. Po demilitaryzacji twierdzy wyrósł na największą atrakcję turystyczną Srebrnej Góry i pełni tę funkcję do dziś. Już w 1885 r. przygotowano w jego wnętrzu restaurację. Jej stoliki zajmowały cały dziedziniec, tak że mogła ona przyjąć w okresie międzywojennym jednocześnie trzystu gości.

Upływający czas "nadgryzał" osiemnastowieczne mury forteczne, co budziło niepokój konserwatorów zabytków. Już na początku XX w. przeprowadzono pewne prace renowacyjne, czego przykładem jest Brama Orła, której główną ozdobę, rzeźbę pruskiego orla, zainstalowano tam w 1911 r. (pierwotnie dekorowała ona zewnętrzną Bramę Ząbkowicką w Kłodzku). Dopiero jednak w latach 30. XX w. przeprowadzono na Donżonie gruntowne prace restauracyjne. Zrekonstruowano wówczas niektóre elementy fasady dziedzińca i odtworzono system odwadniający. Z biegiem lat na dziedzińcu rozrosły się ozdobne drzewa; jego wygląd urozmaicało również zaszklone pomieszczenie restauracyjne.

W jednej z kazamat urządzono izbę pamięci pisarza Fritza Reutera, który - podobnie jak wielu innych niepokornych patriotów niemieckich - był więziony w kazamatach Donżonu w pierwszej połowie XIX w. W innym pomieszczeniu otwarto muzeum broni. Swoistą jego kontynuacją była Plenerowa Wystawa Broni Ciężkiej Ludowego Wojska Polskiego, którą w okresie powojennym przygotowano na wałach.

W okresie powojennym twierdza popadła w ruinę. Pewną odmianą jej losu była akcja harcerska Srebrna Góra, która ożywiła i rozreklamowała miasteczko.
W latach 80-tych nastąpił jednak kolejny regres, który pogłębiło zamknięcie twierdzy dla ruchu turystycznego spowodowane śmiertelnym wypadkiem jaki zdarzył się w jednej z fortecznych studni. Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych ponownie udało się udostępnić twierdzę turystom. Mimo to popadała ona zwolna w ruinę a jej budowle porastał coraz gęstszy las.

W 2002 roku Uchwałą Rady Gminy Stoszowice na terenach sąsiadujących z Twierdzą powołano pierwszy w Polsce Forteczny Park Kulturowy - strefę ochrony warownego krajobrazu kulturowego. Od roku 2003 na Twierdzy i w jej pobliżu prowadzone są kontrolowane wycinki drzew dzięki czemu ten wspaniały zabytek znów jest widoczny z dużej odległości. W 2004 Twierdza została uznana za Pomnik Historii - jeden z najważniejszych zespołów zabytkowych w Kraju.

W 2006 roku rozpoczęto pierwsze od lat trzydziestych ubiegłego wieku poważne prace konserwatorskie i remontowe. W ramach tych prac wykonano remonty bram bastionu dolnego oraz Bramy Orła, a także części elewacji dziedzińca oraz potern bramnych.

Twierdza jest własnością samorządowej Spółki Forteczny Park Kulturowy, która cały zysk inwestuje w rewitalizację tego wspaniałego zabytku. W planach dotyczących zagospodarowania Parku Kulturowego jest między innymi:

1. Całoroczny wyciąg krzesełkowy na Twierdzę obsługujący narciarzy, rowerzystów górskich, turystów odwiedzających twierdzę prowadzący z miasteczka w pobliże fortu Wysoka Skała.
2. Centrum konferencyjne i hotelowe na które składać się będzie z zabudowy hotelowo-pensjonatowej w miejscu nieistniejących zabudowań esplanady fortu Rogowego oraz esplanady Fortu Wysoka Skała, obiektu konferencyjno-hotelowego w Forcie Ostróg oraz Restauracji w Forcie Donżon.
3. Nowe budowle planowane są w miejscu nie zachowanych budynków i budowli historycznych tak aby przyczyniały się do uczytelniania dawnego wyglądu obszaru Twierdzy.
4. Żywe Muzeum obsługiwane przez forteczny regiment oraz podziemna trasa turystyczna kazamatami twierdzy, podziemiami donżona i wieńca bastionów w której znajdzie się odtworzony browar forteczny oraz Forteczna piekarnia i zrekonstruowane pomieszczenia żołnierskie.
5. Forteczna Kraina Przygód położona na terenie umocnień Chochołów składająca się z parku linowego oraz zrekonstruowanych obiektów fortecznych dla gości chcących zakosztować prawdziwego fortecznego życia w jego XVIII wiecznym wydaniu.

PŁASZCZ BASTIONOWY

Donżon, serce całej twierdzy, otoczony jest wieńcem mniejszych obiektów. Część ta, zwana płaszczem, wydzielona jest fosami zarówno od strony Donżonu, jak i od przedpola. Składają się na nią cztery bastiony (Górny, Dolny, Nowowiejski i Miejski) oraz Kleszcze, Kawaliera i wysunięty przed nią Rawelin.
Zasadniczy kształt zespół ten uzyskał w latach 1766-1769, ale prace przeciągnęły się także na kolejne lata. Budowę dzieł płaszcza Donżonu prowadzili inżynierowie porucznicy: Carl Gustav von Wianków, Berger, Laurenz oraz porucznik saperów Neuwach. Od czasów powstania zespół nie był przebudowywany, niezbędne okazały się jedynie remonty. Na skutek ostrego górskiego klimatu i niedoskonałych materiałów budowlanych (wapno) dochodziło bowiem do osłabienia kamiennych lic ścian.
Duże szkody obecnie wywołuje także roślinność; szczególnie drzewa i krzewy, których korzenie osłabiają strukturę

Poza tym przeszkadzają w podziwianiu oryginalnej formy XVIII-wiecznej architektury obronnej ograniczając widoczność. Pierwszym dziełem fortecznym zagradzającym drogę do Donżonu (jedną z dwóch) jest Bastion Dolny. W czasie wojny w jego kazamatach mieszkalnych stacjonowała załoga złożona z ośmiu oficerów i stu dziewięćdziesięciu dwóch żołnierzy, przewidziano tam również lazaret (szpital wojskowy) dla czterdziestu chorych. W bastionie zlokalizowano poza tym latrynę, stajnię dla trzydziestu koni i dwa magazyny mieszczące 14 ton prochu.

Na wałach przygotowano dziesięć stanowisk artyleryjskich a w podziemiach - trzy kojce karabinowe. Godnym uwagi elementem jest brama wjazdowa do bastionu posiadająca proste, ceglane dekoracje. Przy niej rozpoczyna się biegnąca na dziedziniec bastionu po łuku poterna (sklepiony przejazd), która prowadzi na dziedziniec bastionu. Dwie inne poterny zapewniały komunikację z sąsiednim Bastionem Miejskim i Kleszczami.

Po przeciwnej stronie płaszcza znajduje się Bastion Górny. Spełniał on funkcję analogiczną do tej, jaką pełnił opisany wcześniej Bastion Dolny, choć był od niego słabiej broniony. Złożyła się na to zapewne bliskość kompleksu Fortu Rogowego, przez który wiodła druga droga w stronę Donżonu. W razie wojny Bastion Górny mógł być obsadzony załogą składającą się z siedemdziesięciu żołnierzy, ponadto było tam miejsce na lazaret dla pięćdziesięciu rannych, stajnia dla dwudziestu koni oraz magazyn mieszczący 8,5 tony prochu.

Na system obronny bastionu składały się cztery kojce karabinowe do ostrzału fos oraz stanowiska artyleryjskie na wale. Główny trakt komunikacyjny biegł poterną, którą od strony esplanady Fortu Rogowego zdobił portal bramny o identycznym wyglądzie, jak ten w Bastionie Dolnym.

Zadbano również o poternę łączącą sąsiedni Bastion Nowowiejski z Kleszczami. Północną część Płaszcza tworzy tylko jedno, obszerne dzieło obronne - Kleszcze, osłaniające Donżon od strony doliny Chłopiny. Obronę daleką zapewniały nieliczne stanowiska artyleryjskie na wale, fosę można było ostrzeliwać z siedmiu kojców karabinowych umieszczonych w dolnych kondygnacjach. Również ten obiekt posiadał własny magazyn prochu o pojemności 7,5 tony. Zdecydowanie ważniejsze były obiekty w części południowej, skierowane w stronę Przełęczy Srebrnej. Chodzi o dwa bastiony - Nowowiejski i Miejski, pomiędzy którymi znajduje się wysoki nadszaniec - Kawaliera. Całość uzupełnia wysunięty na przedpole Rawelin, zwany niekiedy Bastionem Gwiaździstym, który zaopatrzono w skazamatowane stanowiska strzeleckie - kojce karabinowe - do ostrzału fosy. Pozostałe stanowiska obronne przeznaczone były dla artylerii i znajdowały się na wałach. Z umieszczonych tam dział i moździerzy można było ostrzeliwać Małą Przełęcz Srebrną oraz prowadzącą tamtędy drogę. Jak już wspomniano, płaszcz Donżonu otaczała fosa zewnętrzna, która osiągała kilkanaście metrów głębokości. Łączna pojemność magazynów prochu znajdujących się w płaszczu Donżonu wynosiła 32 tony.

Rola obiektów składających się na płaszcz Donżonu nie ograniczała się jedynie do obrony. Nie mniej ważna była funkcja zaplecza funkcjonalnego twierdzy, w tym przede wszystkim Donżonu. W ukrytych pod wałami kazamatach, dostępnych z fosy Donżonu, znajdowało się dwadzieścia dziewięć pomieszczeń mieszkalnych dla ośmiuset pięćdziesięciu pięciu żołnierzy (prawie połowa wojennej obsady twierdzy), sześć izb mieszkalnych dla oficerów i rzemieślników (kowali, piekarzy, browarników itd.), osiem pomieszczeń piekarni, trzy - browaru, pomieszczenia kuźni i warsztatów: tokarza, stolarza, stelmacha, poza tym wartownia i po jednej kazamacie na studnię - przy browarze i przy piekarni. Obie studnie miały po 53 m głębokości. Piekarnia, znajdująca się w kazamatach pod Bastionem Miejskim, mieściła trzy piece, mogące w ciągu 24 godzin wypiec aż trzy tysiące sześćset bochenków chleba. Mąkę na chleb mielono w ręcznych młynach. Ważnym gospodarczo obiektem był również browar zlokalizowany w kazamatach pod Bastionem Nowowiejskim. Można w nim było przygotować dziennie blisko dziewięćdziesiąt litrów piwa stanowiącego wówczas dla żołnierzy pruskich podstawowy napój, który poprawiał ich nastroje i zabezpieczał przed konsekwencjami spożywania zanieczyszczonej wody. Wszystkie pomieszczenia użytkowane były jedynie w czasie wojny. Normalne funkcjonowanie było w nich utrudnione z powodu wysokiej wilgotności, co przekładało się na stan zdrowotny załogi.

W kazamatach Kawaliery mieściło się główne laboratorium forteczne, w którym w czasie wojny uzbrajano pociski, granaty, miny i inne materiały wybuchowe. Wypełniano je czarnym prochem, który nieodpowiednio przechowywany tracił swoje właściwości. Praca w laboratorium nie należała do bezpiecznych, nie sposób było bowiem wykluczyć niekontrolowanej eksplozji. Dla bezpieczeństwa umocnień pomieszczenia laboratorium znajdowały się zatem w górnej kondygnacji, powyżej poziomu sąsiednich bastionów.

Przez Kawalierę poprowadzono kaponierę łączącą bastion Nowowiejski z Miejskim. Na tym ostatnim znajdowały się trzy platformy, na których składowano kule armatnie ułożone w piramidki. Podobnie jak Kawaliera, ponad poziom dzieł płaszcza Donżonu wystawały jeszcze bastiony - Górny i Dolny. Wynikało to jednak z ich pozycji obronnej, której służyła dominacja nad sąsiednimi umocnieniami.


Fort Wysoka Skała

Fort Wysoka Skała został wzniesiony w latach 1769-1772. Jego oryginalna forma jest wynikiem intensywnych prac projektowych. Zanim powstał ostateczny projekt, wykonano bowiem sześć innych jego wersji. Najważniejsza różnica między nimi wynikała z tego, że pierwotnie planowano budowę długiego obiektu obronnego, zwanego Komunikacją, łączącego Donżon z Fortem Wysoka Skała. Ponadto na przedpolu fortu przewidziano początkowo budowę jeszcze jednego obiektu, Fortu Kłośna. Zaczęto nawet jego wznoszenie, jednak zbytnie rozciągniecie linii obronnej i związane z tym nakłady finansowe wymusiły wstrzymanie prac. Zarys tego fortu jest jednak do dzisiaj widoczny. Po zaprzestaniu prac na Kłośnej i przy Komunikacji nastąpiło istotne wzmocnienie obrony samego Fortu Wysoka Skała.

Zabieg ten okazał się widocznie niewystarczający, ponieważ w późniejszych latach stale powracano do niezrealizowanej koncepcji ufortyfikowania Kłośnej, a w 1807 r. przygotowano na jej stoku umocnienia ziemne, których ślady można odnaleźć jeszcze dziś.
Fort Wysoka Skała jest nieregularnym dziełem obronnym o narysie kleszczowym. Składa się z części głównej i z położonego poniżej przedwału. Obie części łączy sklepiony przejazd.
W części szyjowej fortu znajduje się dziedziniec, wokół którego umieszczone są kazamaty: trzy pomieszczenia mieszkalne dla liczącej siedemdziesięciu żołnierzy załogi wojennej, magazyny żywności i prochu (największy, jaki znajdował się w obrębie twierdzy, mieszczący prawie 95 ton prochu), jedna wartownia i pomieszczenie studzienne ze studnią (69 m głębokości).

Obiekt miał znaczną samodzielność. W przedwale znajdował się niewielki magazyn prochu oraz latryna. Stanowiska artylerii, służące do niszczenia celów odległych, znajdowały się na wałach, a dla strzelców - w kilkudziesięciu kazamatach strzeleckich.

Całość otoczono głęboką, suchą fosą wykutą w skale, od strony wschodniej bronioną dodatkowo przez galerię przeciwstokową - długi korytarz ukryty za zewnętrznym murem fosy, zaopatrzony w strzelnice do obrony jej dna. Galerię łączył z fortem niski korytarz biegnący w poprzek fosy. Ten interesujący obiekt był zaopatrzony w strzelnice karabinowe i pozwalał na podłużny ostrzał dna fosy.

W chwili zagrożenia bez większych konsekwencji można było wysadzić prowadzącą doń klatkę schodową, na co pozwalało odpowiednie ukształtowanie zewnętrznych segmentów wałów. Warto zwrócić uwagę na sposób zabezpieczenia dna suchych fos. Wszystkie ich odcinki kryte były ogniem ze skazamatowanych stanowisk strzeleckich zlokalizowanych w skarpie lub przeciwskarpie fosy. System ten można nazwać "protokaponierowym". Fort Wysoka Skała bronił wschodniego cypla Warownej Góry, jego groźną sylwetkę najlepiej zatem podziwiać właśnie od strony wschodniej. Na zewnątrz fosy znajduje się tam odcinek drogi krytej, niegdyś zaopatrzonej w stanowiska obronne.

Celem istnienia Fortu Wysoka Skała była obrona podejścia do Donżonu oraz kontrola miasteczka i okolicznych wzgórz. Z trzonem fortecy - Bastionem Dolnym i Donżonem - łączyła go płaszczyzna esplanady, na której stało kilka szop magazynowych. Składowano w nich narzędzia, sprzęt artyleryjski (lawety działowe, wozy itd.), żywność dla ludzi i zwierząt. Najważniejsze były cztery magazyny, w których trzymano niemal całe zapasy zboża i mąki dla twierdzy.

Esplanada Fortu Wysoka Skała tworzy kilka półek, oddzielonych od siebie skarpami lub nasypami. Te ostatnie miały przede wszystkim  osłaniać esplanadę przed ostrzałem z północy.

Bezpośredniego dostępu broniły sąsiednie obiekty forteczne i rząd palisad. W północnej części esplanady w razie potrzeby można było przygotować dodatkowe stanowiska dla artylerii.

Fort Wysoka Skała zachował się w dość dobrym stanie, ponieważ w latach 1926-1928 przeprowadzono jego gruntowny remont. Uzupełniono wówczas mury i elewacje, a rampę artyleryjską zastąpiono schodami. Widoczny ślad prowadzonych wówczas prac stanowią kamienie wmurowane w łuk bramny (na dziedzińcu), na których wykuto dwie daty: 1777 - jako rok ukończenia budowy twierdzy i 1927 - jako rok remontu dziedzińca fortu. W kluczu umieszczono zaś kamienny herb. Obiekt pełnił wówczas funkcję ośrodka szkoleniowego policji i dysponował kilkudziesięcioma miejscami noclegowymi. Podczas ostatniej wojny zlokalizowano w nim podobóz oflagu VIII ?b", z którego w 1940 r. zbiegło dziesięciu polskich oficerów.

UCIECZKA Z OFLAGU

W kwietniu 1940 r. do Fortu Wysoka Skała przeniesiono z fortu Ostróg, w którym mieścił się główny obóz Oflagu VIIB dwudziestu najbardziej "niebezpiecznych" jeńców. Ucieczka z tego miejsca wydawała się Niemcom nieprawdopodobna, ale to właśnie w Forcie Wysoka Skała przygotowano jedyną udaną ucieczkę ze srebrnogórskiego oflagu. Polacy bardzo szybko odkryli zamknięte pomieszczenie, w którym znajdowało się zamurowane okno. Udało im się dorobić klucz i poświęcili się systematycznemu wydłubywaniu zaprawy spomiędzy cegieł.

5.V.1940 r. dziesięciu polskich oficerów podjęło ucieczkę. Niepostrzeżenie przecisnęli się przez wydrążony otwór i zeszli do fosy po związanych prześcieradłach. Nocne ciemności i deszcz sprzyjały uciekinierom podzielonym na trzy grupki. Dwóch pierwszych Polaków złapali Niemcy dopiero koło Bystrzycy Kłodzkiej. Po jedenastu dniach koło Ołomuńca w ręce Niemców wpadła przypadkowo pięcioosobowa grupa ze znanym endeckim politykiem, podporucznikiem Jędrzejem Giertychem. Zmęczeni uciekinierzy zasnęli w oczekiwaniu na podniesienie "szlabanu kolejowego", który rankiem okazał się... szlabanem granicznym Protektoratu Czech i Moraw.

W pełni powiodła się ucieczka pozostałej trójki. Sprzyjało im szczęście, na swej drodze uzyskali też pomoc wielu ludzi. Przez okupowane Czechy oraz Słowację, Węgry, Jugosławię i Turcję dotarli do Palestyny, gdzie wstąpili do Polskich Sił Zbrojnych i wzięli udział w dalszej walce z Hitlerowskimi Niemcami. W 1966 r. obiekt zajęli harcerze i na blisko dwadzieścia lat urządzili w nim swoją stałą bazę. Wówczas też przylgnęła do niego nowa nazwa - Harcerz.
W planach dotyczących zagospodarowania terenu Parku Kulturowego dotyczących fortu Wysoka Skała i jego esplanady znajduje się: całoroczny wyciąg krzesełkowy na Twierdzę obsługujący narciarzy, rowerzystów górskich, turystów odwiedzających Twierdzę, prowadzący z miasteczka w pobliże Fortu oraz budynki pensjonatowe w miejscu nieistniejących zabudowań esplanady Fortu.

Nowe budowle planowane są w miejscu nie zachowanych budynków i budowli historycznych, tak aby przyczyniały się do uczytelniania dawnego wyglądu obszaru Twierdzy.


Oblężenie w 1807 roku

Twierdza srebrnogórsa jeden jedyny raz została poddana bezpośredniej próbie ogniowej w wojnie francisko-pruskiej 1806-1807 r. Wyszła z niej zwycięsko, gdyż jej garnizon nie skapitulował i nie oddał w ręce nieprzyjaciela żadnego obiektu fortecznego. W całokształcie zmagań zbrojnych Srebrna Góra nie odegrała wprawdzie większej roli, ale też budowano ją do obrony południowej granicy Śląska, zagrożonej pretensjami Austrii.

Korpus napoleoński pod dowództwem księcia Hieronima Bonaparte (oddziały francuskie, bawarskie i wirtemberskie) wkroczył od północnego zachodu i skupił się na zajęciu centralnych obszarów prowincji. Opanowanie południowych rubieży pozostawiono zatem na koniec śląskiej kampanii. Na potencjale potężnego srebrnogórskiego zespołu fortecznego zaważyło niewątpliwie niedoinwestowanie, a jego znaczenie ucierpiało dodatkowo na skutek przemian sztuki wojennej.

Wypadków okresu napoleońskiego nie można przenosić w sposób automatyczny na niewiele wcześniejsze czasy fryderycjańskie, kiedy warownia ta uchodziła za niemożliwą do zdobycia i porównywano ją z Gibraltarem lub twierdzą Kónigstein w Saksonii.
Po klęskach zadanych przez Napoleona wojskom pruskim pod Jeną i Auerstadt (13.X.1806) państwo pruskie przeżywało kryzys, który bez pomocy Rosji mógł się zakończyć katastrofą. Prowincja śląska pozostała na uboczu głównych zmagań, niemniej Napoleon nie zbagatelizował jej potencjału militarno-gospodarczego.

Obronę Śląska oparli Prusacy na ośmiu twierdzach, przy czym stan ich załóg i umocnień pozostawiał wiele do życzenia, a dowódcy pruscy - przynajmniej początkowo - nie przejawiali większej woli walki. W dość krótkim czasie udało się Hieronimowi zająć kluczowe punkty obrony: Głogów, Wrocław, Brzeg i Świdnicę. Dopiero przejęcie dowództwa przez energicznego hrabiego Friedricha Wilhelma von Götzena, który skoncentrował obronę wokół ziemi kłodzkiej, poprawiło sytuację wojsk pruskich.

W planach Götzena Srebrna Góra miała stanowić oparcie dla działań prowadzonych w  rejonie Kłodzka, dlatego  też  starał się on wzmocnić jej załogę i uzbrojenie. Podstarzałemu komendantowi twierdzy Karlowi Friedrichowi von Schwerinowi przydzielił młodszych i aktywniejszych wicekomendantów, którzy w dużym stopniu decydowali o dalszych przygotowaniach obronnych. Najwybitniejszym z nich był major Karl Friedrich von Massow, kierujący obroną twierdzy w czerwcu 1807 r. Sytuacja miejscowego garnizonu uległa znacznemu pogorszeniu w czerwcu 1807 r. - po kapitulacji twierdz Koźle i Nysa oraz po ataku wojsk napoleońskich na Kłodzko. Dla wzmocnienia obrony tej kluczowej pozycji został odwołany ze Srebrnej Góry rotmistrz von Biberstein wraz ze swoimi żołnierzami.

Na miejscu pozostały jedynie oddziały forteczne, dwie lekkie kompanie strzeleckie i garstka kawalerii.

W maju 1807 r. przebywało tu dwa tysiące dwustu dwudziestu pięciu żołnierzy, w tym dwustu piętnastu kawalerzystów. Po odwołaniu do Kłodzka rotmistrza von Bibersteina liczba ta spadła zapewne do ok. dwóch tysięcy. Choroby i odniesione rany musiały sprawić, że do walki gotowych było jeszcze mniej żołnierzy. Przy takim stanie liczbowym garnizonu dłuższa skuteczna obrona miasta i twierdzy była mało prawdopodobna. Mimo to intensywnie przygotowywano się do obrony. Wznoszono palisadę, biegnącą od Ostrogu do Kłośnej. Na stoku obu wzniesień powstało również kilka ziemnych szańców dla piechoty i baterii artyleryjskich. Do prac przy tych obiektach przymuszono ludność cywilną.

Walki o Kłodzko trwały niezwykle krótko. Francuzi zdobyli tamtejszy obóz warowny i zmusili kłodzki garnizon do zawarcia zawieszenia broni, które po określonym czasie miało się zakończyć jego kapitulacją. Natychmiast po zawarciu umowy w sprawie Kłodzka (25.VI.1807) przerzucono część wojsk napoleońskich przeciwko ostatniemu punktowi oporu na Śląsku, przeciwko twierdzy srebrnogórskiej.

Główne siły oblężnicze, którymi dowodził bawarski generał Bernhard Erasmus Deroy, dotarły do sąsiedniego Budzowa 26.VI.1807 r. Jeszcze tego samego dnia szturmowano miasteczko, ale atak został powstrzymany przez dwie kompanie strzeleckie, które broniły palisady i wału poniżej Srebrnej Góry.
Podczas tych zmagań spłonęły górne zabudowania wsi Budzów.

Następnego dnia wojska  napoleońskie zamknęły oblężenie od strony Nowej Wsi Kłodzkiej, ale również na tym odcinku ich postępy zostały powstrzymane. Istotną rolę w odparciu ponawianych szturmów odgrywała górująca nad polem bitwy artyleria forteczna.

Kolejne rozmowy o kapitulacji czy też o neutralności miasta nie przynosiły rezultatu, 28.VI.1807 r. oddziały napoleońskie przypuściły zatem generalny szturm na Srebrną Górę.

Po długotrwałej walce udało się Bawarczykom przełamać obronę miasta i po północy wtargnęli do jego centrum. Doszło tam do ulicznych starć z obrońcami wycofującymi się do koszar. W miejscowości wybuchały wówczas pożary, które przypisywano grabiącym później domy żołnierzom napoleońskim.
Część budynków zapaliła się już wcześniej w wyniku silnego ognia dział francuskich.

O celowe podpalenia oskarżano także francuskich saperów, którzy w ten sposób mieli się ponoć mścić za straty poniesione w walce. Mieszkańcy Srebrnej Góry przeżywali w tym czasie prawdziwą gehennę. Przez noc wojskom napoleońskim udało się zająć dogodne pozycje w mieście oraz na stokach Ostrogu i Kłośnej.

Spodziewając się kolejnego ataku z tej strony, komendant twierdzy rozkazał skierować działa na zabudowania miejskie. Na maleńkie miasteczko skierowano działa jednej z najpotężniejszych warowni ówczesnego świata. O świcie 29.VI artyleria forteczna rozpoczęła bombardowanie Srebrnej Góry. Zainicjowane przez Francuzów dzieło zniszczenia zostało w ten sposób przypieczętowane. Chwilę później Srebrna Góra przestała praktycznie istnieć. Przedpole fortecy zostało oczyszczone.

Wieczorem Deroy wznowił rozmowy z komendantem twierdzy w celu skłonienia go do kapitulacji srebrnogórskiego garnizonu. Pertraktacje przeciągnęły się także na dzień następny.

Właśnie 30 czerwca miało dojść do bezpośredniego spotkania obu dowódców.

Rezultaty tych rozmów nie zadowoliły żadnej ze stron i następnego dnia walki zostały wznowione.

Tym razem wojska napoleońskie zaatakowały umocnienia Chochoła Wielkiego, które ostrzeliwała bateria francuska (trzy 7-funtowe haubice, dwa 75-funtowe moździerze i dwa 24-funtowe działa) - ustawiona na szczycie Gąsiorka w Górach Sowich.

Żadna ze stron nie osiągnęła wyraźnej przewagi, a zmagania zakończyło przybycie ok. godz. 23:00 parlamentarzysty, który dostarczył komendantowi twierdzy dokument o powszechnym zawieszeniu broni między Prusami a Francją.

Oznaczało to wstrzymanie walk. Dla mieszkańców miasteczka rozkaz ten przyszedł za późno.

Ostatni punkt oporu na Śląsku został obroniony, ale zniszczenia w mieście były przerażające.

W walkach o Srebrną Górę wzięli udział Polacy. Byli nimi ułani Legii Polsko-Włoskiej, zwanej później Legią Nadwiślańską.
Kawalerzyści polscy prowadzili przede wszystkim działania osłonowe, uczestniczyli jednak również w bezpośrednich walkach, próbując m.in. niespodziewanym atakiem zdobyć miasto 26.VI.1807 r.

W ogólnym ujęciu nie odegrali jednak poważniejszej roli podczas tego oblężenia.
Znacznie większą sławą cieszył się ich udział w bitwie pod Szczawienkiem (15.V.1807), gdzie szarża pułku ułanów polskich rozbiła silny oddział pruski, przesądzając o wyniku całego starcia. Rozbitym pod Szczawienkiem zgrupowaniem pruskim dowodził major Karl von Losthin. Spieszył on z odsieczą twierdzy w Koźlu, ale po drodze chciał opanować Wrocław.

Jego śmiałe przedsięwzięcie mogło się powieść tylko przy pełnym zaskoczeniu wojsk napoleońskich.
Na swoją nieudaną wyprawę wyruszył 11.V.1807 r. ze Srebrnej Góry, gdzie zgromadziły się oddane mu do dyspozycji oddziały.

Polacy znajdowali się również wśród obrońców twierdzy srebrnogórskiej. Był nim niewątpliwie oficer piechoty fortecznej, podporucznik Kobilinski (Kobyliński), który wykazał się dużymi talentami dowódczymi.

O polskich szeregowych, wcielonych siłą do armii pruskiej, nic konkretnego nie można powiedzieć.
Znana jest ich służba w pozostałych śląskich garnizonach, co pozwala przypuszczać, że przebywali także w Srebrnej Górze. Na pamiątkę oblężenia twierdzy co roku w drugiej połowie czerwca odbywa się w Srebrnej Górze inscenizacja bitwy z 1807 roku, w której między innymi wojskami bierze udział srebrnogórski regiment forteczny.

Źródło: Tablice informacyjne przy Twierdzy Srebrna Góra

Twierdza Srebrna Góra na Dolnym Śląsku to największa górska twierdza w Europie.

• Aumann A., Silberberg und das "Schlesische Gibraltar", Srebrna Góra 1908.
• Bleyl W., Silberberg die Passfestung Schlesiens, Wrocław 1938.
• Brauner E., Die Beschissung der Festunf Silberberg im Jahre 1869, Świdnica 1911.
• Broniewski T., Srebrna Góra, Wrocław 1974.
• Broniewski T., Srebrna Góra na Dolnym Śląsku, Wrocław 1969.
• Dębicki J., Fritza Reutera pobyt w twierdzy srebrnogórskiej, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Eysymontt R., Śląskie "koszary mieszkalne" przełomu XVIII i XIX w. - kilka przykładów, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Felkel R., Restauracja Twierdzy Srebrna Góra w latach 1925-1937, Forteca, nr 4 (19), 2004.
• Felkel R., Jelitto A., Geschichte der Stadt und Festung Silberberg, Ząbkowice Śląskie 1929.
• Gróżlewski J., Wizerunek twierdzy na srebrnogórskich pocztówkach, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Kania A., Rewaloryzacja Fortu Rogowego i jego esplanady, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Kisiel R., Strategiczne znaczenie Srebrnej Góry w okresie wojen śląskich 1740-1763, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Knötel A., Silberbergs Belagerung im Jahre 1807, Lipsk 1896.
• Kornedki, Złoty Stok, Srebrna Góra, Wrocław 1980.
• Legendziewicz A., Zabytkowe drzwi forteczne na Śląsku - stan zachowania, Fortyfikacja, t.XII, 2000.
• Lekmann D.P., Stadt und Festung Silberberg, Ząbkowice Śląskie 1898.
• Lewicka-Cempa M., Twierdza Srebrnogórska, mpis (Wrocław 1973).
• Lewicka-Cempa M., Twierdza w Srebrnej Górze. Problemy ochrony konserwatorskiej. Dzieje warowni, Fortyfikacja, t.I, 1995.
• Lewicka-Cempa M., Twierdza w Srebrnej Górze - problemy ochrony, Fortyfikacja, t.XII, 2000.
• Lewicka-Cempa M., Wstępne wnioski konserwatorskie dla całego zespołu budowli obronnych Twierdzy w Srebrnej Górze, mpis (mpis: WKZ Wałbrzych, Warszawa 1985).
• Ligarski S., W cieniu twierdzy: lata 40 i 50 XXw., [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Małachowicz E., Fortyfikacje pasma Sudetów, Fortyfikacja, t.V, 1998.
• Małachowicz M., Fortyfikacje przełęczy Sudetów, Fortyfikacja, t.XII, 2000.
• Małachowicz M., Idea donżonu w fortyfikacji pruskiej, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Małachowicz M., Detal i wyposażenie w fortyfikacji pruskiej, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Maszkowski P., Żołnierze Mannerheima w Srebrnej Górze, Odkrywca, nr 2 (109), 2008.
• Pietrzyk T., Akcja "Srebrna Góra", [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Pisarski G., Echa prasowe z 1807r., [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Pisarski G., Srebrnogórska tragedia Finów w 1944r., [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Podruczny G., Niezrealizowane koncepcje twierdzy srebrnogórskiej, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Przerwa T., Turystyczne aspekty Twierdzy Srebrnogórskiej, Fortyfikacja, t.XII, 2000.
• Przerwa T., Twierdza srebrnogórska oczami podróżników, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Radzikowska-Ruhland K., Bawarskie oblężenie Srebrnej Góry, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Slavík J., Pevnost Silberberg, Novodobě Fortifikace, nr 5, 2000.
• Sroka P., Oflag VIII "b" - historia i legenda, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Stojak W., Twierdza Fryderyka Wielkiego, Odkrywca, nr 9(44), 2002.
• Tschope H., Silberberg das Schlesische Gibraltar Guda Obend, 1913.
• Wichrowski M., Okiem stratega: Fortyfikacja w dydaktycznych pismach wojskowych Fryderyka Wielkiego, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.
• Wild P., Pomnik historii. Twierdza Srebrna Góra, Fortyfikacja, t. XVI, Warszawa 2004.
• Wild P., Forteczny Park Kulturowy w Srebrnej Górze, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red.] T. Przerwa, G. Podruczny, Srebrna Góra 2006.