Rynek Główny w Krakowie

Rynek Główny jest największym placem Krakowa i największym średniowiecznym rynkiem Europy.

Kraków lokował na prawie magdeburskim 5 czerwca 1257 roku książę krakowski Bolesław Wstydliwy. Rynek został wytyczony przez ówczesnych wójtów Gedko Stilvoyta, Jakuba z Nysy i Dytmara z Wrocławia w oparciu o regularną siatkę mierniczą jako kwadratowy plac o boku nieznacznie przekraczającym 200 metrów, z deformacjami wynikającymi z konieczności dostosowania do pozostałości osadnictwa (kościół Mariacki i kościół św. Wojciecha). Powstał z myślą, by miejscowi oraz podążający szlakami handlowymi kupcy mieli dość miejsca do handlu. Pozostałością licznych niegdyś kramów kupieckich są znajdujące się w centrum Rynku Sukiennice.

Rynek Główny początkowo był własnością władcy. W 1358 Kazimierz Wielki zrzekł się prawa do większości obiektów na nim na rzecz miasta. Pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1300, występuje on pod nazwą Rynek, Ring, Circulus lub Forum, nazwy te przetrwały do 1882 roku. Później występuje pod nazwą Rynek Główny.

Od początków XIV do XVIII wieku poszczególne fragmenty rynku nosiły oddzielne nazwy, związane zazwyczaj z rodzajem prowadzonego tam handlu. Całą północną część (według innych źródeł – tylko jej część) określano mianem „Kurzego targu”, zwanego również niekiedy „Kurniczym rynkiem”. Zajmował prawdopodobnie teren od ul. Sławkowskiej do ul. Floriańskiej. W północno-zachodnim narożniku, między Sukiennicami a wylotem ul. Szczepańskiej, znajdował się wzmiankowany w 1343 r. „Targ solny”. Natomiast na terenie pomiędzy ratuszem a połacią od ul. Wiślnej do ul. Brackiej umiejscowiony był „Targ węglowy”. Od wylotu ul. Brackiej do wylotu ul. Grodzkiej rozciągał się „Rynek ołowny”, zwany także „Ołownym dworem”. Pomiędzy kościółkiem św. Wojciecha a linią wylotu ul. Siennej, naprzeciw Szarej Kamienicy, znajdował się „Żydowski rynek”, którego inna nazwa to „Żydowski targ”. Prawdopodobnie naprzeciw wylotu ul. Brackiej, obok południowej ściany Sukiennic, tam, gdzie w roku 1525 odbył się hołd pruski, umiejscowiony był rejon zwany „Na Goldzie”. Miejsce to w XVII i XVIII w. nazywano „na majestacie” lub też „theatrum”. Obok wymienionych, zlokalizowanych nazw części Rynku, źródła wspominają miejsca, których położenie trudno obecnie ustalić – „Rybny targ”, „Chlebowy targ”, „Bednarzy targ” i „Rakowy targ”.

Ówczesna nazwa Ring pochodzi od ulicy obiegającej rynek. Z każdego boku placu wychodzą trzy równoległe do siebie ulice, z wyjątkiem ulicy Grodzkiej, która prawdopodobnie istniała przed lokacją. Cztery ulice (św. Jana, Sienna, Bracka oraz Szewska) przecinające się w środku tworzą cztery kwartały administracyjne: Sławkowski, Rzeźniczy, Grodzki i Garncarski. Jest to pozostałość po rzymskiej tradycji wytyczania miast w oparciu o dwie krzyżujące się osie (w Krakowie skrzyżowanie przypadło w tzw. krzyżu Sukiennic). W drugiej połowie XIII w. powstały pierwsze obiekty murowane: Sukiennice, sąsiadujące z nimi od wschodu Kramy Bogate (do handlu towarami luksusowymi, o formie zbliżonej do Sukiennic, z 64 komorami handlowymi) i niektóre kamienice. W XIV w. wzniesiono przeważającą część kamienic, ratusz z domem notariusza, Wagę Wielką (Ołowianą), pomiędzy Sukiennicami a kościołem Św. Wojciecha, Wagę Małą (Woskową) po wschodniej stronie Kramów Bogatych. Około połowy XIV w. Sukiennice uzyskały formę, która z pewnymi modyfikacjami w XVI i XIX w. przetrwała do dziś. Zachowany ciąg kramów zamykały od południa i północy postrzygalnie (pomieszczenia urzędu pomiaru sukna), północną z nich nazwano później Syndykówką. Murowaną zabudowę handlową otaczała gęstwina drewnianych kramów (jatek), użytkowanych przez przedstawicieli różnych profesji.

Rynek Główny skupiał znaczną część krakowskich, średniowiecznych rezydencji (kamienica Margrabska, pałac Pod Krzysztofory, pałac Zbaraskich, Szara Kamienica) oraz okazałe pałace związane z władzą miejską i królewską (kamienica Hetmańska i kamienica Montelupich).

Pierwszy bruk założono w drugiej połowie XIV w. W 1373 roku wydano zarządzenie o obowiązku utrzymywania czystości na ulicy przez właścicieli przyległych kamienic. W wieku XVI i pierwszej połowie XVII została zmieniona forma i dekoracja architektoniczna wszystkich budynków Rynku Głównego z wyjątkiem kościoła Mariackiego. Największą budowlą niesakralną był krakowski ratusz powiększony o spichlerz. W pobliżu narożników Rynku Głównego znajdowały się drewniane rząpia (zbiorniki na wodę), zasilane z rurmusu (wodociąg), których pozostałości zostały ujawnione w badaniach archeologicznych. Od połowy XVI w. parterowe pomieszczenia kamienic zamieniane były na sklepy, składy i kantory (w pałacach magnackich, m.in. w Szarej Kamienicy pomieszczenia wynajmowali głównie kupcy żydowscy, stąd na początku XVII w. u wylotu ul. Siennej powstał Targ Żydowski). W kamienicach i pałacach rynkowych znajdowały siedzibę pierwsze instytucje nowożytne (kantor bankowy w kamienicy Pod Krukiem, poczta w kamienicy Montelupich).

W epoce renesansu i wczesnego baroku na Rynku Głównym (głównie na Goldzie) odprawiane były uroczyste ingresy monarsze, hołdy składane królom, triumfy i parady. Był miejscem wielu okazałych uroczystości i wydarzeń historycznych I Rzeczypospolitej. Na rynku 10 kwietnia 1525 roku książę Prus Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu. Odbyła się na nim także przysięga wojskowa na wierność konstytucji 3 maja (1791). 24 marca 1794 Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę narodowi, rozpoczynając powstanie. Rynek Główny pamięta także wjazd księcia Józefa Poniatowskiego i zajęcie odwachu przez wojska polskie 1809 r., a także bale w Sukiennicach na cześć Napoleona.

Rynek znajduje się na Drodze Królewskiej, wiodącej od Barbakanu na Wawel, którędy odbywały się uroczyste wjazdy króla i delegacji zagranicznych.

Był miejscem wydarzeń militarnych rewolucji krakowskiej (1846) i Wiosny Ludów (1848).

Na Rynku Głównym wykonywano publiczne wyroki śmierci, często połączone z torturami (m.in. ścięcie Andrzeja Wierzynka, wnuka Mikołaja). Nożem kaleczono skazańców (obecnie nóż ten zawieszony jest w przejściu w Sukiennicach).

Na przełomie XVII i XVIII w. powstało kilka okazałych pałaców późnobarokowych (Pałac Spiski), przebudowano kilka starszych (Kamienica Hetmańska, Margrabska, Pod Ewangelistami, Szara Kamienica).

Za uchwałą senatu wyburzono w latach 1817–1820 ratusz pozostawiając tylko wieżę. Po 1830 roku powstały pierwsze postoje fiakrów, nierzadko błędnie nazywanych dorożkami. Większość kamienic przeszła na przełomie XVIII i XIX w. w ręce nowych w Krakowie rodzin kupieckich. Część pałaców wykupiły nowe rodziny arystokratyczne, m.in. Potoccy herbu Pilawa kupili pałac „Pod Baranami”.

W 1882 Austriacy wprowadzili numerację kamienic w Krakowie, także przy Rynku oraz podział pierzei na tzw. linie:

linia A – B – pierzeja między ul. Floriańską a Sławkowską
linia C – D – pierzeja między ul. Szczepańską a św. Anny
linia E – F – pierzeja między ul. Wiślną a Grodzką
linia G – H – pierzeja między ul. Grodzką a pl. Mariackim
Również w 1882 r. uruchomiono pierwszą w Krakowie wąskotorową linię tramwaju konnego, wiodącą przez Rynek Główny. W kolejnych latach rynek był najważniejszym węzłem komunikacyjnym miasta – krzyżowały się na nim trasy kilku linii tramwajowych. W 1951 roku, mimo sprzeciwu specjalistów, władze podjęły decyzję o likwidacji torowisk na rynku. Proces ten trwał stopniowo. 27 czerwca 1952 roku przez rynek przejechał ostatni tramwaj normalnotorowy, zaś tramwaje wąskotorowe zniknęły z niego ostatecznie 13 lutego 1953 roku, wraz z ich likwidacją. Torowiska zostały zdemontowane kilka lat później, do tego czasu funkcjonowała na nim atrakcja w postaci kursów tramwaju konnego.

Źródło: wikipedia.pl