Zamek w Czorsztynie

Zamek Czorsztyn. Warownia graniczna i stacja celna

Jedno z miejsc najinteresowniejszych w dziejach Polski, pomnik czasów Kazimierza Wielkiego, mieszkanie Czarnego Zawiszy, a dzisiaj rozsypujący się kościotrup, Czorsztyn! (...)

Wyniosła i przykra góra, panująca z jednej strony nad szyja nowotarskiej doliny, po przeciwnej zaczynająca pasmo wzgórzów zakończone skatami Pienin, oto posada Czorsztyna. Sam gmach stoi na południowym jej boku, podnoszącym się od płaskiego błonia prostopadle, nago, jak mur z jednolitej, różowej skały. Ściana zamku z tej strony jest jakby dalszym wyprowadzeniem skały; żaden śmiertelny nie mógłby tedy wejść.

Seweryn Goszczyński "Dziennik podróży do Tatrów" 1853

Początki Czorsztyna sięgają XIII w. i wiążą się z grodem Wronin wzniesionym na górze zamkowej najprawdopodobniej przez starosądeckie Klaryski. Pełnił on rolę warowni i stacji celnej na granicy polsko-węgierskiej, utrwalonej w Pieninach wzdłuż Dunajca w drugiej połowie XIII w. Razem z innymi grodami i strażnicami w dolinach Popradu i Dunajca stanowił lokalne miejsce kontroli pienińskiego odgałęzienia szlaku komunikacyjno-handlowego łączącego oba królestwa. 

Główny trakt, przecinając północne rejony Spiszu, biegł do Sącza doliną Popradu. Boczny, okalający Pieniny od zachodu i północy, ciągnął się od Starej Spiskiej Wsi - przecinając Dunajec w Sromowcach Wyżnych - do Czorsztyna, gdzie okrążając gród (a później zamek) zawracał doliną Krośnicy do Krościenka i dalej, lewym brzegiem Dunajca, kierował się do Sącza. W Czorsztynie rozgałęział się jeszcze w stronę Nowego Targu i całego Podhala.

Brona, zamykająca przejazd u stóp góry zamkowej, usytuowana była przy naturalnej "bramie" utworzonej przez nadbrzeżne skały. W ten sposób wykorzystane zostały naturalne warunki topograficzne, umożliwiające budowę kontrolowanego przejazdu wokół niedostępnych Pienin.

Gród, a potem zamek, górował na stromej skale nad siecią drożną i rejonem pogranicza, dając możliwość wglądu w dolinę Dunajca z przeciwległym brzegiem węgierskim, niemal aż po Tatry. Znaczenie militarne tego miejsca docenił później Kazimierz Wielki, wznosząc (rozbudowując?) około 1350 r. zamek dla umocnienia południowej granicy państwa. Węgrzy mieli już bowiem swój zamek w Niedzicy, spełniający taką samą rolę.

Starostwo Czorsztyńskie

Królewski Zamek Czorsztyn (nazwę tę spotykamy po raz pierwszy w roku 1348) stał się od końca XIV w. siedzibą starosty - namiestnika króla. Starosta pełnił rolę dożywotniego dzierżawcy i zarządzał dobrami królewszczyzny bez sprawowania władzy wykonawczej, co stanowiło o nazwie: starostwo niegrodowe. Obejmowało ono miasto Krościenko oraz wsie: Dębno (okresowo), Grywałd, Hałuszowa, Harklowa, Huba, Kluszkowce, Krośnica, Maniowy, Mizerna, Ochotnica, Ostrowsko (okresowo), Sromowce Wyżne, Niżne i Średnie, Szczawnica Wyżna i Niżna, Tyłka, Tylmanowa z Kłodnem.

Do obowiązków starosty, poza świadczeniem królowi powinności wynikających z dzierżawy królewszczyzny, należało utrzymywanie zamku wraz z załogą, którą stanowili poddani chłopi. Wśród starostów upamiętnił się Zawszą Czarny, a dwieście lat później Jan Baranowski, modernizator zamku w kształcie nowożytnym, a zarazem największy ciemiężyciel poddanych. Utrzymywał on w zamku dziesięciu ludzi piechoty, trzech odźwiernych, puszkarza, bębnistę i trębacza.

W ciągu wieków swej świetności zamek był miejscem licznych wizyt królewskich. Zatrzymywali się tu podobno: Kazimierz Wielki, król Ludwik, królowa Jadwiga. Przebywali: Władysław Jagiełło (1417, 1423), Władysław Warneńczyk (1440), Jan Kazimierz (1655).

Na spokojnym pograniczu węgierskim warownia czorsztyńska nie odegrała większej roli militarnej. Rozgrywały się w niej wydarzenia krajowych zamieszek wewnętrznych. W 1598 roku padła łupem Olbrachta Łaskiego, w roku 1651 opanował ją i bronił zbuntowany Kostka Napierski. W latach 1734-36 zawładnęli zamkiem moskale, grabiąc i pustosząc okolice. W 1769 roku schronili się w nim konfederaci barscy.

Powodem ruiny był pożar od uderzenia pioruna w roku 1790, kiedy to upadało państwo i kończyło się starostwo.

Czorsztyn Drohojewskich

Rozbiory Rzeczypospolitej (1772-1795) spowodowały upadek Królewskiego Zamku Czorsztyn. Ostatni starosta, Józef Potocki nie podniósł już z pogorzeli niszczejących murów. Zmarł w 1797 roku pozostawiając wdowie zrujnowany zamek i starościańskie dobra. Po jej śmierci, w roku 1811 dawna królewszczyzna została przejęta przez rząd austriacki, podzielona i sprzedana na licytacji. Czorsztyn z okolicznymi wsiami (Kluszkowce, Krośnica, Hałuszowa, Sromowce Wyżne, Niżne i Średnie) nabyli w 1819 roku Jan Maksymilian Drohojowski z żoną - Wiktorią z Grudnickich.

Zamek - w trzydzieści lat po pożarze - nie nadawał się już do odbudowy. Przez okolicznych mieszkańców traktowany był jak kamieniołom, z którego wybierano materiały budowlane. Drohojowscy powstrzymali tę dewastację, zagospodarowując podzamcze położone nad Dunajcem, gdzie wystawiali kolejne dwory, urządzili park i rozbudowali gospodarstwo.

Po Maksymilianie jego syn, Marceli Drohojowski (1817-1909) upamiętnił się najdobitniej jako niezłomny patriota, dobry gospodarz i publicysta. W cieniu historycznej przeszłości ruin zamku bronił narodowych wartości i budował teraźniejszość dźwigającą kraj z niewoli rozbiorów.

Zamek - chociaż w stanie upadku - urósł do roli symbolu zrujnowanej ojczyzny. Jego polską i królewską przeszłość, w romantycznym krajobrazie gór i Dunajca rozsławiali wszystkimi rodzajami sztuk pięknych poeci, pisarze, malarze, rysownicy i muzycy. Budzący się w drugiej połowie XIX wieku ruch krajoznawczy, podbudowany uczuciami patriotyczno-romantycznymi, tu w Pieninach podejmował pierwsze organizacyjne ruchy.

Zamek upaństwowiony

Na wiosnę 1945 roku na mocy Dekretu o Reformie Rolnej dochodzi do parcelacji majątku Drohojowskich. Upaństwowienie dworu i zamku zakończyło 125-łetni okres Czorsztyna w ich posiadaniu.

W nowej sytuacji społecznej i gospodarczej odżyły stare pomysły budowy zapory i zbiorników wodnych w dolinie górnego Dunajca. Wobec perspektywy zalania Czorsztyna, Maniów, Kluszkowiec i innych wsi oraz przysiółków w rejonie Dębna, Niedzicy i Sromowiec Wyżnych nie powstawały po wojnie żadne plany inwestycyjne dla tych obszarów. 

Pod naciskiem uczonych i głosów społecznych postanowiono uratować oba pienińskie zamki i ocalić Pieniński Park Narodowy. Zamek czorsztyński, utrzymywany po zabezpieczeniach w czasach międzywojennych w charakterze trwałej ruiny, poddany był na początku lat pięćdziesiątych doraźnym zabezpieczeniom. W latach 1951-1954, a następnie 1963-1965 prowadzone były w nim badania archeologiczne. Od 1967 roku dalsze prace badawcze, projektowe i zabezpieczeniowe prowadziło kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu. Ich wynikiem był projekt konserwacji i adaptacji ruin zamku, zaakceptowany przez Główną Komisję Konserwatorską w 1985 roku i realizowany przez Pieniński Park Narodowy z funduszy własnych oraz (do 1997 roku) inwestora budowy zapory - Okręgowej Dyrekcji Gospodarki Wodnej w Krakowie.

Ostatni etap badań archeologicznych przyniósł wiele interesujących informacji o pomieszczeniach przyziemia, dotąd zagruzowanych oraz liczne przedmioty wydobyte z gruzów. Najcenniejszy jednak pozostaje nadal gotycki miecz obusieczny, wydobyty z ruin przez Stanisława Konstantego Drohojowskiego około roku 1909/1910 i przechowywany po roku 1945 w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem.

Tablica poświęcona buntownikowi

Pierwotnie tablicę wmurowano w 1951 r. przy wejściu do Baszty Baranowskiego aby uczcić wydarzenia sprzed 300 lat, zwane na wyrost "powstaniem Kostki Napierskiego". Bunt podhalańskich górali ówczesne PRL-owskie władze wykorzystały propagandowo do udowodnienia tezy o narastającej w XVII w. walce klasowej.

Szlachcic Aleksander Leon Kostka Napierski (faktycznie Stanisław lub Szymon Bzowski), ur. 1617 r., podający się za nieślubnego syna króla Władysława IV, służył w wojsku polskim i szwedzkim, miał pomagać królowi w realizacji wojny z Turcją, a zakończył życie jako jeden z agitatorów Bohdana Chmielnickiego przywódcy powstania kozackiego.

14 czerwca 1651 r., wraz z towarzyszami (wymienionymi na tablicy) oraz grupą podburzonych górali, opanował niebroniony zamek Czorsztyn. Uczynił to niby na rozkaz samego króla (podrabiając uniwersały monarchy) dla zaciągu ochotników do walki przeciwko władzy panów. Prawdziwym celem było jednak wywołanie niepokojów na tyłach Rzeczypospolitej, która w tym czasie zaangażowana była przeciw powstaniu kozackiemu (przypadki podobnego sabotażu miały miejsce również w Wielkopolsce i na Litwie).

Bunt próbowali uśmierzyć dragoni biskupa krakowskiego. Walki trwały kilka dni, lecz efekt przyniosły dopiero pertraktacje, po których buntownicy sami wydali prowodyrów. Po przesłuchaniu i udowodnieniu winy za zdradę i bunt (znaleziono dokumenty i pieniądze od Chmielnickiego) stracono ich w Krakowie 18 lipca 1651 r. Napierskiego po torturach wbito na pal.

Sam bunt oraz rozsyłane uniwersały wywoływały w kraju niepokoje i były prawdopodobnie przyczyną szybszego powrotu zaniepokojonego o swoje majątki pospolitego ruszenia, przez co nie wykorzystano odpowiednio zwycięstwa pod Beresteczkiem.

Po remoncie Baszty Baranowskiego (w 2008 r.) tablica przeniesiona została tutaj, jako świadek bardziej i mniej odległej historii naszego kraju...

Zabezpieczania ruin zamku

Trzon zamku stanowią struktury średniowieczne: mur tarczowy, mury obwodowe zamku górnego i średniego, część murów zamku dolnego. Dlatego ruiny zamku w Czorsztynie śmiało można zaliczyć do reliktów średniowiecznej architektury monumentalnej.

Od 1992 roku rozpoczęto na zamku intensywne prace archeologiczne, konserwatorskie i budowlane, pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Nowym Sączu. Ich celem było utrwalenie, a jednocześnie udostępnienie zwiedzającym tego cennego zabytku. Koncepcja architektoniczno-konserwatorska opracowana została z inicjatywy prof. Alfreda Majewskiego przez mgra inż. arch. Piotra Stępnia i zatwierdzona w 1985 r. przez Główną Komisję Konserwatorską przy Ministrze Kultury i Sztuki. Założeniem tego projektu jest zachowanie w krajobrazie Pienin sylwety ruin, utrwalonej w licznych obrazach, rysunkach i reprodukcjach, głównie w okresie romantyzmu. Jednocześnie dąży się do wydobycia, uczytelnienia, oraz - o ile to konieczne - uzupełnienia wszystkich elementów struktury zabytkowej zawartych w tak zdefiniowanej sylwecie zamku. 

Ze względów konstrukcyjnych przywraca się poziome przewiązanie murów stropami - nad przyziemiem zamku górnego, w Baszcie Baranowskiego i przyległym "Zieleńcu". Jednocześnie uzyskuje się w ten sposób pomieszczenia ekspozycyjne i obsługi ruchu turystycznego, oraz tarasy widokowe.

Rekonstrukcje murów ograniczane są do scalenia istniejących struktur i ich zabezpieczenia (podparcia, przewiązania). Dąży się do uczytelnienia zniszczonych elementów, respektując zasadę Karty Weneckiej, że rekonstrukcja winna zakończyć się tam, gdzie zaczyna się domysł.

Źródło: Tablice informacyjne na zamku w Czorsztynie

Parking pod wzgórzem zamkowym.

• Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974
• Kaczyńscy Izabela i Tomasz, Polska. Najciekawsze zamki, 2003
• T. Szydłowski. Powiat nowotarski. Warszawa 1938. Zabytki Sztuki w Polsce. I
• Katalog zabytków. T. l, 1953.
• A. Majewski. Czorsztyn. Niedzica. Wyd. 2. Warszawa 1966
• Nyka J., Pieniny. Przewodnik, Latchorzew 2003