Twierdza Przemyśl

Zespół zabytków Twierdzy Przemyśl stawiany jest w rzędzie największych twierdz europejskich. Cechują go wybitne wartości zabytkowe – historyczne, związane z rozwojem sztuki obronnej i krajobrazowe. Twierdza jest prawie kompletnie zachowanym do dzisiaj cennym zespołem zabytków architektury obronnej i obiektów zaplecza z bardzo rozwiniętą siecią dróg fortecznych (ewenementem na skalę europejską jest prawie kompletnie zachowany rdzeń twierdzy). Zachował się też w dużym stopniu autentyczny krajobraz warowny, na który składają się przede wszystkim systemy maskowania zielenią, ukształtowanie terenu, przebieg dróg fortecznych. Obiekty obronne twierdzy są materialnym dowodem rozwoju austrowęgierskiej sztuki obronnej (tzw. austriackiej szkoły fortyfikacyjnej) od połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej oraz podczas jej trwania (fortyfikacje polowe). Noszą one piętno dramatycznych wydarzeń historycznych, związanych z 3 oblężeniami w latach 1914-15, w szczególności wysadzenia newralgicznych fragmentów dzieł obronnych podczas kapitulacji załogi po drugim oblężeniu w dn. 22.03.1915 r. Forty też noszą ślady zaciętych walk trzech oblężeń, w szczególności pierwszego i trzeciego, podczas których użyta została przeciw fortom najcięższa austrowęgierska artyleria oblężnicza. Obecny stan niektórych fortów jest też efektem powojennych rozbiórek części murowanych oraz bardzo fragmentarycznych niwelacji części obwałowań związanych z jej powojennym wykorzystaniem. Twierdza posiadała duże znaczenie w czasie walk w początkowym okresie I wojny światowej. Miała znaczenie strategiczne, odniosła duży wpływ na przebieg walk na wschodnim froncie Wielkiej Wojny, a jej obrona urosła do symbolu heroizmu i poświęcenia setek tysięcy jej obrońców i próbujących przyjść oblężonej twierdzy z odsieczą. Wśród załogi oraz wśród oblegających walczyli przedstawiciele kilkudziesięciu narodów, w tym bardzo wielu Polaków.

Fortyfikacje otaczające miasto złożone są z dwóch pierścieni stałych fortów, linii wspierającej oraz trzeciego pierścienia fortyfikacji polowych. Obiekty obronne znajdują się w odległości 1 do 12,5 km od centrum miasta. Najdalej oddalony od miasta VI obwód obronny w Siedliskach znajduje się częściowo na terenie Ukrainy.
W skład zespołu Twierdzy Przemyśl wchodzą: wewnętrzny pierścień fortyfikacji w systemie poligonalnym (jedyny tego typu zabytek w Polsce), linia fortów i baterii wspierających oraz pierścień zewnętrzny o obwodzie 54 km. Zachowane do dzisiaj forty obrazują rozwój sztuki obronnej w 2 poł. XIX i pocz. XX w. od artyleryjskich szańców FS pierwszego obozu warownego, przez forty artyleryjskie, ześrodkowane pancerne, pancerne obrony bliskiej, piechoty, baterie artylerii, pozostałości fortyfikacji polowych. Zabytkowy zespół Twierdzy Przemyśl dopełniają: sieć dróg fortecznych, układy zieleni maskującej, zespoły koszarowe w Przemyślu i okolicach, dawny Szpital Garnizonowy, budynki sądu i aresztu garnizonowego, tereny dawnych lotnisk fortecznych, zespół fortecznej stacji kolejowej Przemyśl – Bakończyce, wiadukty i mosty kolejowe, kasyno oficerskie i klub wojskowy wraz z pasażem i reprezentacyjną Bramą Rycerską, siedziby sztabów i innych instytucji wojskowych, pozostałości (relikty) magazynów prochu i amunicji (jedyny zachowany magazyn amunicji pierścienia zachowany jest w obwodzie obronnym VI Siedliska, obecnie na terytorium Ukrainy). Zabytkowy zespół Twierdzy Przemyśl o dużych walorach kompozycyjnych, wpisany w atrakcyjny krajobraz Pogórza Przemyskiego oraz doliny Sanu tworzy specyficzny i niepowtarzalny krajobraz warowny.

Obiekty uznane za pomnik historii reprezentują zespoły dzieł obronnych Twierdzy Przemyśl: rdzeń wewnętrzny „Noyau”, linię wspierającą fortyfikacji i pierścień zewnętrzny.
Rdzeń stanowi ciągła linia fortyfikacji w postaci wału ziemnego i suchej fosy łączących kluczowe dzieła obronne: forty artyleryjskie, baterie i szańce. Rdzeń o łącznej długości 16 km założony został w bezpośredniej bliskości miasta, po obu stronach Sanu. Fortyfikacje rdzenia „Noyau” reprezentują poligonalny system fortyfikacji z elementami systemu bastionowego i kleszczowego. W obwodzie rdzenia, na głównych drogowych ciągach komunikacyjnych, urządzono tzw. „bariery” złożone z zamykanych bram i urządzeń flankujących, najczęściej w postaci ceglanego muru ze strzelnicami. Bariery przetrwały do dzisiaj w różnym stanie zachowania. Najlepiej zachowane są Brama Sanocka Dolna z murowaną wartownią, brama Sanocka Górna oraz Brama na Zniesieniu, która jednak pozbawiona jest obwałowania. Głównym obiektem rdzenia jest fort cytadelowy XVI „Zniesienie” usytuowany na szczycie o tej samej nazwie, górującym nad prawobrzeżną częścią Przemyśla. Fort, którego początki sięgają lat 1854-55, był wtedy największym szańcem obozu warownego, nosił nazwę „Fort Przemyśl”. Złożony jest z 5 wieloboków utworzonych przez ziemne obwałowanie i otoczony fosą. Wewnątrz zachowane są relikty betonowych schronów. W części lewobrzeżnej kluczowym obiektem jest fort artyleryjski XIX „Winna Góra”, usytuowany na dominującym wzniesieniu Zasania panującym nad doliną Sanu z drogą i linią kolejową. Fort założony jest na nieregularnym planie. Do dzisiaj zachowane są wały z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosa oraz wał osłaniający nieistniejące koszary. Pozostałe forty artyleryjskie są najczęściej założone na planie bastionu zamkniętego wałem szyjowym. Elementy zachowane są analogicznie do fortu XIX. Baterie w obwodzie rdzenia mają różnorodne rozplanowanie, wały z poprzecznicami i schronami pogotowia. Szańce piechoty są ukształtowane w podobny sposób, lub zostały utworzone przez kleszczowo lub pilaście załamane obwałowanie.

Spośród obiektów linii wspierającej proponuje się uznać baterię 12 „Buszkowiczki”. Bateria w ostatnich latach została poddana pracom konserwatorskim. Bateria założona jest na planie redanu. Zachowane są wały z poprzecznicami w części czołowej, fosa oraz wał osłaniający nieistniejący schron.
Spośród dzieł obronnych zewnętrznego pierścienia fortyfikacji wymienić należy obiekty rozmieszczone wzdłuż tzw. Północnej Rokady Twierdzy Przemyśl. Obiekty te zostały poddane ostatnio pracom konserwatorskim. Reprezentują całą gamę dzieł obronnych: forty artyleryjskie jedno- i dwuwałowe główne, forty pancerne główne i międzypolowe, forty międzypolowe obrony bliskiej (forty piechoty), szańce piechoty, baterie artylerii sprzężone i pozycyjne. Najlepiej zachowane są 2 główne forty artyleryjskie jednowałowe i jeden dwuwałowy. Są to forty GHW VIII „Łętownia” w Kuńkowcach, GHW XII „Werner” w Żurawicy i GHW XI „Duńkowiczki” w Duńkowiczkach. Forty VIII i XII mają zachowane wały z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosy z reliktami wysadzonych w powietrze kaponier, poterny, schrony centralne, koszary szyjowe. W koszarach fortu XII mieści się muzeum forteczne, a fort VIII zrekonstruowany sponson flankujący koszary. Fort XI ma dodatkowo zachowane baterie pancerne z pozostałościami konstrukcji wysuwano-obrotowych wież pancernych Senkpanzer. W obu najpotężniejszych fortach pancerne GHW IX „Brunner-Glinne” w Ujkowicach i GHW XIII „San Rideau” w Bolestraszycach są zachowane obwałowania, fosy z częściowo zachowanymi galeriami strzelniczymi i zrujnowanymi kaponierami w przeciwstoku, poterny, a w forcie XIII dodatkowo imponujące ruiny koszar szyjowych z granitowymi podstawami wież pancernych (niezachowana część koszar odtworzona została w formie „fantomu”) i jedyny w twierdzy sklepiony wiadukt dwupoziomowego skrzyżowania dróg fortecznych na zapolu. Fort artyleryjski jednowałowy XIIb „Bolestraszyce” ma zachowany wał z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosę z pozostałościami kaponier i „fantomy” w miejscu koszar i schronu centralnego. Pozostałe dzieła tej części pierścienia mają zachowane części ziemne oraz w zależności od konstrukcji poszczególnych dzieł - ruiny koszar, schronów pogotowia, baterii pancernych, tradytorów, kaponier.

W części pierścienia znajdującej się po prawej stronie Sanu wytypowane zostały 3 najlepiej zachowane forty oraz 1 szaniec FS z pierwszego obozu warownego. Wszystkie te obiekty znajdują się w obwodzie VI „Siedliska”. Są to forty: fort artyleryjski jednowałowy główny GHW I „Salis Soglio” w Jaksmanicach, fort pancerny główny GHW XV „Borek” wraz z baterią sprzężoną w Siedliskach, fort artyleryjski, jednowałowy główny GHW III „Łuczyce” w Łuczycach oraz szaniec FS „Hurko B” w Hurku. W forcie I „Salis Soglio” zachowane są rozbudowane, skazamatowane koszary zgrupowane wokół 3 wewnętrznych dziedzińców (koszary wokół lewego dziedzińca częściowo są zrujnowane), wały ze stanowiskami dział pomiędzy poprzecznicami ze schronami pogotowia, magazyny amunicyjne z szybami wind amunicyjnych, szyb windy działowej, fosy z murem Carnota, dziedziniec szyjowy, uszkodzoną bramę wjazdową. W forcie pancernym XV „Borek” zachowane są 2-kondygnacyjne, murowane koszary, schron centralny wały z ruinami baterii pancernej i tradytora z reliktami podstaw działa kazamatowego, wał szyjowy z basteją i bramą wjazdową i fosę z pozostałościami kaponiery w przeciwstoku. W ostatnich latach przeprowadzono rewaloryzację fortu: zrekonstruowano oblachowanie stropu przykrywającego koszary, stalowe okiennice ze strzelnicami we wszystkich oknach i drzwiach wejściowych, stanowisko obserwacyjne w lewym barku, na osi fortu ustawiono czaszę pancernej wieży obserwacyjnej, na lewym skrzydle ustawiono relikty wież pancernych, a na drodze dojazdowej zaaranżowano stanowisko wartownika i barierę z drewnianych kozłów. W sprzężonej baterii zachowane jest obwałowanie ze stanowiskami moździerzy oddzielonymi poprzecznicami, wał szyjowy z bramą i fosa. W ostatnich latach odkryte zostały relikty murów bramy oraz fundamenty i posadzka kuchni na zapolu baterii. W szańcu FS „Hurko B” zachowane jest prawie kompletne obwałowanie i fosa. W forcie III „Łuczyce” zachowane są parterowe, murowane z cegły koszary szyjowe osłonięte wałem z przelotnią, schron centralny zaadaptowany na remizę artyleryjską, wały czół i barków z poprzecznicami, schronami pogotowia i remizami artyleryjskimi, wał szyjowy z bramą wjazdową i wał bastei szyjowej. Przy drodze dojazdowej zachowana jest betonowa wartownia.

Po obiektach Twierdzy Przemyśl zostały poprwadzone dwa szlaki w formie pętli:

1. FORTY TWIERDZY PRZEMYŚL „szlak północny”:
• Przebieg trasy szlaku: Kuńkowce - fort VIII "Łętownia" - fort IX "Bruner" - fort X "Orzechowce" - fort XI "Duńkowiczki" -fort XII "Werner" ( muzeum bilet N-9 zł, U-5 zł) - Żurawica - fort XIII "San Rideau" - Bolestraszyce. ew. zwiedzania arboretum (ogród botaniczny)
• Długość trasy: 19 km
• Czas zwiedzania: 4-5 godz.
• Istnieje możliwość na końcu wycieczki organizacji ogniska z pieczeniem kiełbasek, oraz organizacji transportu na miejsce startu i z powrotem.
• Każdy uczestnik powinien posiadać ekwipunek turystyczny oraz wygodne obuwie itp.
2. FORTY TWIERDZY PRZEMYŚL „szlak południowy”:
• Przejazd do Hurka. Przebieg trasy szlaku: Hurko (Łapajówka) - fort XV "Borek" – Siedliska- fort I "Salis Soglio" - Jaksmanice - fort IIb Cyków – Łuczyce- fort III Łuczyce Nehrybka -fort IV "Optyń" - Pikulice - fort V "Grochowce"-Grochowce - fort VI "Helicha" - Wapielnica (394 m) -Prałkowce - fort VII "Prałkowce" -Dybawka Górna. Długość szlaku: 26 km Czas przejścia: 6,5 - 7 godz.
• Czas trwania ok. 8-9 godz.
• Istnieje możliwość na trasie wycieczki organizacji ogniska z pieczeniem kiełbasek oraz organizacji transportu na miejsce startu i z powrotem.
• Każdy uczestnik powinien posiadać ekwipunek turystyczny oraz wygodne obuwie itp.

Źródło: nid.pl // pttk.przemysl.pl