Twierdza Przemyśl - Fort NHW XIX "Winna Góra"

W latach 1854-1855, w ramach budowy wokół Przemyśla fortyfikacji pierwszego obozu warownego w dzielnicy Zasanie, na szczycie wzgórza Winna Góra górującego nad doliną Sanu od strony pn.-zach., rozpoczęto budowę szańca artyleryjskiego „E”. Szaniec reprezentował typ tzw. „szańca ogniowego” FS (Feuer-Schanze), klasy II (nieco zmniejszonej). Szaniec miał nietypowy narys spłaszczonego 8-boku i kleszczowo załamany wał szyjowy z bramą. Odprężenie, które nastąpiło po zakończeniu wojny krymskiej spowodowało przerwanie budowy dzieła – m. in. nie wykonano blokhauzu wewnątrz szańca.

W 1887 r., w związku z pogorszeniem sytuacji politycznej w Europie i zagrożeniem wybuchu wojny z Rosją, Generalny Inspektor Inżynierii gen. Daniel Salis Soglio uzyskał zgodę na dodatkowe wzmocnienie Twierdzy Przemyśl. W tym samym roku rozpoczęto planowaną od 1872 r. budowę wewnętrznej, ciągłej linii obronnej – rdzenia Noyon. Pierwszy projekt rdzenia opracował Salis Soglio. W 1877 r. zmodyfikował go Anton Werner, szef Dyrekcji Inżynierii Fortecznej dla Galicji we Lwowie. Rdzeń rozplanowany po obu brzegach Sanu miał obwód 16 km. Jego zadaniem było zabezpieczenie centrum twierdzy z licznymi magazynami przed niespodziewanym, gwałtownym atakiem rosyjskiej konnicy bezpośrednio po rozpoczęciu działań wojennych, przed przygotowaniem zewnętrznej linii fortów do obrony. Rdzeń z bramami fortecznymi spełniał także rolę policyjną – umożliwiał kontrolowanie ruchu osób.

W ramach budowy rdzenia stary szaniec FS rozbudowano w kierunku pd.-wsch. Powstał duży fort artyleryjski XIX Winna Góra. Jego zadaniem, jako głównego punktu oporu, było panowanie nad przestrzenią pomiędzy drogą Przemyśl-Jarosław a linią kolejową Przemyśl-Kraków. Dodatkową funkcją było flankowanie linii rdzenia w kierunku pn. oraz odcinka rdzenia w rejonie Wilcza (na prawym brzegu Sanu). W latach 1895-1896 ufortyfikowano dotychczas nie umocniony, stromy stok Winnej Góry na pd.-wsch. od fortu. Wykonano tam schodkowo uformowany odcinek rdzenia z wałami uskokowymi. W fosie prawego barku fortu wzniesiono kaponierę flankującą dwa odcinki fosy oraz nowy odcinek rdzenia w kierunku drogi do Bolestraszyc i linii kolejowej. Dla wzmocnienia obrony tego odcinka, poniżej fortu, zbudowano murowane stanowisko dla 4 dział polowych. W 1901 r. fort był uzbrojony w 4 działa 12 cm M.61 na lawetach fortecznych, 2 moździerze 15 cm M.78 i dwa działa 8 cm M.75. Jego załogę stanowiła ½ kompanii piechoty i 71 artylerzystów. Wchodził w skład II obwodu obronnego – „Rdzeń lewy brzeg Sanu”. W 1909 r. 2 działa 8 cm M.75 zmieniono na 2 działa 9 cm M.75/96 Feldkanone na lawetach polowych. Na baterii sprzężonej ustawiono 2 działa tego samego typu. Pozostałe uzbrojenie nie uległo zmianie. Do wybuchu wojny prawdopodobnie nie wykonano koszar szyjowych i schronu głównego. Na mapie Twierdzy Przemyśl Spezial-Übersichts-Plan von Przemysl, Blatt 17 PRZEMYŚL z 1896 r. widoczny jest na zewnątrz fortu, przy bramie wjazdowej, murowany budynek mieszczący kuchnię i prawdopodobnie toalety.

Podczas walk o Twierdzę Przemyśl w latach 1914-1915 fort nie odegrał większej roli. Podczas kapitulacji twierdzy 22.03.1915 r. zostało zniszczone jego uzbrojenie, a kaponiera i bateria sprzężona uległy zniszczeniu w następnych latach.

Fort odniósł znaczącą rolę podczas walk w obronie Przemyśla przed atakiem oddziałów ukraińskich. 5.11.1918 r. obsadzony został przez 68 żołnierzy pod dowództwem 4 oficerów. Ustawiono tam 4-działową baterię artylerii. Fort obronił się przed atakiem w dniu następnym. Ogień armat ze stanowisk na forcie wspomógł także szturm i odbicie Przemyśla z rąk ukraińskich w dn. 11 listopada.

Po II wojnie światowej zniwelowano prawoskrzydłową część wału szyjowego oraz pd. część wału prawego barku wraz z kaponierą pod budową dwóch willi. Działki tych budynków zostały wykrojone z działki fortecznej. W 1995 r. na obszarze fortu urządzono florystyczny rezerwat przyrody „Jamy”.

Źródło: zabytek.pl