Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej

Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej zostały uznane za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 września 2011 r.
Wartość i znaczenie zabytku

Pomnik Historii "Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej" położony jest na terenie gmin: Mysłakowice, Podgórze oraz miast Jelenia Góra i Kowary. Obejmuje on następujące rezydencje:

• zespół pałacowo-parkowy w Bukowcu,
• zespół pałacowo-parkowy "Paulinum" w Jeleniej Górze,
• zespół pałacowo-parkowy Schaffgotschów w Jeleniej Górze-Cieplicach,
• zespół pałacowo-parkowy w Karpnikach,
• willa "Dębowy Dwór" z parkiem w Karpnikach,
• zespół pałacowo-parkowy w Ciszycy k. Kowar,
• zespół pałacowo-parkowy w Łomnicy,
• zespół pałacowo-parkowy w Mysłakowicach,
• zespół pałacowo-parkowy w Staniszowie Górnym,
• zespół pałacowo-parkowy w Wojanowie,
• zespół pałacowo-gospodarczy w Wojanowie-Bobrowie.

Kotlina Jeleniogórska jest wyjątkowym w swojej wielokulturowości regionem, w którym walory krajobrazowe podnóża Karkonoszy łączą się z polskim, czeskim, austriackim i pruskim dziedzictwem materialnym. Reprezentacyjna architektura rezydencjonalna, powstająca tu od średniowiecza, w XIX wieku osiągnęła szczyt swojego rozkwitu, kiedy - w myśl romantycznych koncepcji podkreślających związek człowieka z panteistycznie pojmowaną naturą - majestatyczne górskie widoki zaczęły być świadomie wplatanym elementem projektowanych założeń pałacowo-parkowych. Ukształtowana ostatecznie w tym czasie Dolina Pałaców i Ogrodów, zwana też Śląskim Elizjum, jest dziś świadectwem wyrazistego zjawiska kulturowego, jakim była romantyczna fascynacja naturalnym krajobrazem. Rezultatem swoistej mody panującej wśród pruskich elit na budowanie posiadłości w tym regionie stała się niezwykła na skalę europejską koncentracja zabytkowych obiektów na stosunkowo niewielkim obszarze. Pozostające w bliskim sąsiedztwie rezydencje połączone zostały osiami widokowymi, stając się komponentami jednej wielkiej kreacji przestrzennej.

Jedenaście pałaców wraz z założeniami parkowymi - uznanych ze względu na wysoki poziom artystyczny i wartości historyczne za najlepsze ucieleśnienie kulturowego zjawiska, jakie reprezentują - wyodrębnionych zostało poprzez wspólny wpis na listę pomników historii. Są one także pozytywnym przykładem podejmowanych współcześnie rewitalizacji zabytków architektury, które ze względów ideologicznych pozostawały całkowicie zaniedbane w okresie powojennym.

Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej są pomnikiem historii o charakterze nie obszarowym, ale zbiorczym - obejmującym jedenaście odrębnych XIX-wiecznych zespołów pałacowo-parkowych. Znajdują się one w południowej części kotliny, na terenie od Jeleniej Góry po Kowary (na południu) oraz Karpniki (na wschodzie).

Zespół pałacowo-parkowy w Bukowcu jest najwcześniejszym z grupy romantycznych założeń. Od 1785 roku właścicielem tutejszych dóbr o XIV-wiecznym rodowodzie był hr. Fryderyk Wilhelm von Reden, który podjął przebudowę pałacu w stylu klasycystycznym według projektu Friedricha Raabe z Berlina oraz utworzenie wielkiego parku krajobrazowego z zespołem kilku stawów w jego centralnej części. Po 1797 roku na terenie parku powstały liczne elementy architektoniczne: dom ogrodnika, belweder-herbaciarnia z otwartym kolumnowym portykiem, z którego roztacza się rozległy widok na Karkonosze, pseudogotyckie mauzoleum, wieża widokowa, ruiny amfiteatru.

Zespół pałacowo-parkowy „Paulinum” w Jeleniej Górze powstał na miejscu folwarku, który od połowy XIX wieku należał do jeleniogórskiego fabrykanta Richarda von Kramst. W 1855 roku zlecił on twórcy plant jeleniogórskich, ogrodnikowi Siebenhaarowi, założenie parku krajobrazowego na Górze Krzyżowej. Okazała willa ulokowana została na specjalnie uformowanej skarpie, na wschodnim zboczu góry. Na początku XX wieku rozbudowano ją w duchu eklektycznym według projektu Karla Grossera. Malowniczą budowlę z tarasem zdobi kamienny detal architektoniczny. Wnętrza pałacu zachowały swój pierwotny wystrój.

Zespół pałacowo-parkowy Schaffgotschów w Jeleniej Górze-Cieplicach to monumentalna rezydencja zbudowana w latach 1784-1788 dla księcia Johanna Nepomucena Schaffgotscha w miejscu renesansowego dworu należącego do rodziny. Pałac w stylu dojrzałego baroku o wydłużonej elewacji frontowej zaprojektował Johann Georg Rudolf. We wnętrzu niektóre z pomieszczeń zachowały pierwotny wystrój, w tym klasycystyczna, pokryta stiukami sala balowa. W pobliżu pałacu znajduje się starannie utrzymany park angielski ukształtowany w 1819 roku, następnie poszerzony w 1838 roku przez ogrodnika księcia Pücklera przybyłego z Bad Muskau - Rittera. W parku znajdują się klasycystyczne pawilony.

Zespół pałacowo-parkowy w Karpnikach powstał na miejscu XV-wiecznego zamku, którego pozostałością jest cylindryczna wieża. Zachowane są nieliczne elementy z czasów jego przebudowy na renesansowy dwór. Dzisiejszy neogotycki charakter budowli jest wynikiem przebudowy dla gubernatora Nadrenii, księcia Wilhelma Pruskiego, który nabył majątek w 1822 roku z przeznaczeniem na letnią rezydencję. Utworzony został wokół niego park krajobrazowy z budowlami ogrodowymi przypisywanymi Schinklowi. Posiadłość odwiedzali cesarz Fryderyk Wilhelm III i car Mikołaj I.

Willa „Dębowy Dwór” z parkiem w Karpnikach usytuowana jest poza obrębem wsi Karpniki, u podnóża Gór Sokolich. Wybudowana została w 1875 roku dla marszałka dworu księstwa Hesji Ulricha de Tomneux von Saint Paul. Rezydencja otrzymała formę eklektyczną, odwołującą się do tzw. stylu szwajcarskiego. Rozległy naturalistyczny park zaplanowany został przez właściciela, który sprowadził do niego wiele egzotycznych okazów botanicznych.

Zespół pałacowo-parkowy w Ciszycy k. Kowar położony jest u stóp wzgórza Ciszyca, zwanego też Radziwiłłówką. Stosunkowo skromny klasycystyczny dwór należał niegdyś do Radziwiłłów, następnie w wyniku koligacji rodzinnych przeszedł w ręce Czartoryskich. Na szczycie wzgórza, włączonego później w obszar parku krajobrazowego, znajdują się ruiny zamku myśliwskiego z końca XVIII wieku. Posiadłość w Ciszycy kojarzona jest powszechnie z historią nieszczęśliwej miłości księżniczki Elizy Radziwiłłówny do pruskiego następcy tronu, późniejszego cesarza Wilhelma I.

Zespół pałacowo-parkowy w Łomnicy należał do wielu właścicieli. Wczesnobarokowy dwór powstał najprawdopodobniej w 2. połowie XVII wieku, potem parokrotnie poddawany był rozbudowom. Ostatnia zasadnicza przebudowa miała miejsce w latach 1838-1844, po przejęciu pałacu przez rodzinę Küsterów. Jest on dziś trzykondygnacyjną budowlą, od frontu flankowaną wydatnymi ryzalitami. Wewnątrz zachował się niezmieniony układ przestrzenny. W skład kompleksu wchodzi także drugi okazały budynek, tzw. Dom Wdowy, powstały na początku XIX wieku. Na wschód od pałacu w dolinie rzeki Bóbr rozciąga się kilkuhektarowy park krajobrazowy, przy którego planowaniu brał udział berliński architekt Lenné.

Zespół pałacowo-parkowy w Mysłakowicach był własnością króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III od 1831 roku. Istniejący tu wcześniej pałac został przebudowany przez K. F. Schinkla w latach 1832-1835. Wtedy także pod nadzorem Lennégo założono rozległy park krajobrazowy. Rezydencja została powiększona przez następnego właściciela Fryderyka Wilhelma IV, który zaangażował w nią ucznia Schinkla, Augusta Stülera. Dzisiejszy wygląd pałacu, z dwukondygnacyjnym pawilonem wejściowym z tarasem i salą balową dobudowaną do lewego ryzalitu, pochodzi z czasu tej przebudowy. Dobra pozostały w rękach Hohenzollernów do 1909 roku.

Zespół pałacowo-parkowy w Staniszowie Górnym powstał w końcu XVIII wieku. Późnobarokowy pałac wybudował hrabia Heinrich von Reuss; ok. 1790 roku ukształtowany został publiczny park krajobrazowy, w którego obrębie znalazły się formacje skalne góry Witoszy. Następny właściciel z rodu von Reuss powiększył założenie krajobrazowe, wzbogacając je o romantyczną sztuczną ruinę, zwaną ruinami zamku Henryka. W 1887 roku do pałacu dobudowano skrzydło wschodnie. Obiekt jest dobrze utrzymany, we wnętrzu część pomieszczeń zachowała sklepienia krzyżowe i kolebkowe oraz oryginalną stolarkę. Wewnętrzny ogród w stylu francuskim zamyka położony na osi klasycystyczny budynek, zwany Domem Kawalera.

Zespół pałacowo-parkowy w Wojanowie w jego dzisiejszej formie pochodzi z okresu neogotyckiej przebudowy przeprowadzonej w latach 30. XIX wieku. Dobra sięgające historią XIII wieku zmieniały wielokrotnie właścicieli. W 1939 roku przeszły w posiadanie księżniczki Luizy, żony księcia Fryderyka Niderlandzkiego. W latach 1839-1840 miały miejsce kolejne przekształcenia pod kierunkiem Augusta Stülera lub Hermanna Wentzla. Trójkondygnacyjna bryła pałacu urozmaicona jest narożnymi okrągłymi wieżami, nakryta stromym dachem namiotowym. Po obu stronach połączone są z nią krytymi przejściami oranżerie. Kształt kilkunastohektarowemu parkowi krajobrazowemu nadał królewski architekt Lenné. Dobra w Wojanowie pozostały w rękach pruskiego domu panującego do 1908 roku.

Zespół pałacowo-gospodarczy w Wojanowie-Bobrowie ulokowany jest na skarpie nad rzeką Bóbr. Istniał tu w XV wieku warowny zamek, potem wielokrotnie przekształcany. W latach 1880-1922 posiadłość była własnością rodziny von Decker, która przebudowała ją według planów berlińskiego architekta Paula Roetgera. Bryła pałacu ma zróżnicowany plan z masywną wieżą pośrodku, który nadawał jej - ciągle wyraźny pomimo zniszczeń - malowniczy charakter. Stylem nawiązuje do renesansu francuskiego z elementami niderlandzkimi widocznymi w ornamencie. Obiekt sąsiaduje z kompleksem folwarcznym na planie podkowy.

Źródło: zabytek.pl