Źródło Żelaziste w Ustroniu
Źródło Żelaziste w Ustroniu znane jest od końca XIX w., a w latach międzywojennych było ulubionym celem spacerów i ośrodkiem życia towarzyskiego kuracjuszy i letników. Obecnie niewykorzystywane i nieco zaniedbane. Źródło Żelaziste znajduje się w prawobrzeżnej części Ustronia, na Zawodziu, w dolinie potoku Gościeradowiec. Usytuowane jest na jego brzegu, ok. 200 m powyżej mostu, którym przekracza go ul. Sanatoryjna.
Początki Źródła Żelazistego sięgają 1883 roku. To właśnie w tym okresie źródło zostało odkryte przez arcyksiążęcego zarządcę – Jana Kubisza obok potoku Gościeradowiec. Woda ze źródła została dokładnie przebadana przez doktora Grossa z Wiednia, a także studentów chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ich badania wykazały, że źródlana woda jest cennym źródłem sodu, potasu, wapnia, a także jonów żelaza. I tak na przełomie XIX i XX wieku, woda była wykorzystywana podczas kuracji pitnych. Niestety, w wyniku rozwoju budownictwa po II wojnie światowej Źródło Żelaziste zostało zanieczyszczone. Dziś kuracjusze mogą odwiedzić tą atrakcję, aby odpocząć na pobliskich ławeczkach.
Źródło Żelaziste może być trudne do znalezienia, jeżeli nie śledzi się uważnie oznaczeń szlaku. Tuż przed ulicą Sanatoryjną trasa schodzi bowiem w dół i przebiega wąską ścieżką pod mostem. Do źródełka dochodzimy leśną dróżką, prowadzącą wzdłuż potoku Gościeradowiec. W okolicy źródełka znajdują się ławki, na których można odpocząć.
Ustroń otrzymał statut uzdrowiska także z uwagi na bijące w okolicy źródła wód mineralnych i leczniczych. Ich dobroczynne właściwości znane były miejscowej ludności już w XIX wieku. Obecnie w Ustroniu odwiedzić można dwa źródełka: Źródło Żelaziste z 1884 roku oraz Źródło Karola z roku 1916. Znajdują się one na trasie czerwonego szlaku spacerowego (Szlak Źródlany), który zaczyna się przy Urzędzie Miasta.
Źródło: beskidslaski.pl / wikipedia.pl / kolejeslaskie.com
Odkryte zostało przypadkowo przez arcyksiążęcego urzędnika, Jana Kubisza, w dawnej sztolni, którą w przeszłości wydobywano tu rudę żelaza dla ustrońskiej huty. Stąd w późniejszych latach nazywano je również „źródłem żelazistym Jana”. Pierwsze badania wody, wykonane jeszcze w XIX w. przez dra Grossa z Wiednia wykazały, że woda zawierała (…) szczawy żelaziste, obejmujące obok bezwodnika węglowego sole żelaza. Na tej podstawie kuracjusze korzystali z wody tego źródła według wskazań miejscowego lekarza uzdrowiskowego – jest prawdopodobne, że woda ta mogła działać korzystnie na poprawę zdrowia przy stanach anemicznych. Kuracja pitna wodą ze źródła, najbardziej popularna na przełomie XIX i XX w., utrzymywała się do I wojny światowej.
Założone w 1888 r. Verschönerungsverein in Ustron (Towarzystwo Upiększania Ustronia) w 1889 r. zakupiło parcelę ze źródłem. Zabudowano skarpę z wylotem sztolni, a sam wypływ wody otrzymał kamienną obudowę, na której umieszczono żeliwną tablicę z napisem „Eisenquelle”. W tym samym 1889 r. z inicjatywy i przy wsparciu Towarzystwa wytyczona i urządzona została ścieżka spacerowa, wiodąca doliną Gościeradowca, mostki na potoku, a przy źródle ustawiono proste drewniane ławki.
W latach 1898/1899 wspomniane Towarzystwo wybudowało koło źródła podpiwniczony, drewniany pawilon restauracyjny i uzyskało dla niego koncesję na sprzedaż piwa. Część obiektu stanowiła spora wiata z podium, przeznaczona do zabaw tanecznych, do których przygrywała orkiestra hutnicza. Po 1900 r., t.j. po zamknięciu wielkiego pieca w ustrońskiej hucie i zlikwidowaniu kąpieli żużlowych życie towarzyskie uzdrowiska, koncentrujące się dotychczas wokół Domu Zdrojowego i zakładu kąpielowego, przeniosło się w otoczenie Źródła Żelazistego.
W latach międzywojennych źródłem zajmowało się dalej reaktywowane w 1923 r. pod nieco zmienioną nazwą Towarzystwo Miłośników Ustronia. Rozbudowało ono pawilon przy źródle, utrzymywało ścieżki i mostki. Wyremontowano obudowę źródła, a ta zachowana do dziś pochodzi z 1932 r. i została wykonana wg projektu cieszyńskiego architekta Alfreda Wiedermanna. Analiza wody, wykonana w latach 30. przez studenta Wydziału Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, W. Wawrzyczka, wykazała, iż obok jonów żelaza woda zawiera również sód, potas i wapń, jednak zapewne w ilościach tak niewielkich, że zaprzestano jej stosowania w celach leczniczych. Tym nie mniej, źródło dalej było popularnym celem przechadzek kuracjuszy ustrońskiego uzdrowiska, letników jak i miejscowych.
W 1938 r. Towarzystwo sprzedało realność przy Źródle Żelazistym, inwestując pieniądze w zakup znacznie bardziej opłacalnego Źródła „Budzigłód” pod Jelenicą. Na miejscu pawilonu w tym samym 1938 r. nowy właściciel wybudował istniejący do dziś pensjonat „Źródło Żelaziste”.
W latach po II wojnie światowej popularność źródła spadła. Ze względu na rozwijającą się zabudowę powyżej źródła jego wydajność znacznie zmniejszyła, a woda jest często zanieczyszczona i nie nadaje się do spożycia.
