Kościół pw. św. Bartłomieja Apostoła w Chęcinach
A.229/1-3 z dnia 5.11.1947 i 15.02.1967
Kościół pw. św. Bartłomieja w Chęcinach stanowi ważny przykład czternastowiecznej architektury sakralnej w pn. Małopolsce. Podobne istotne znaczenie dla sztuki tego regionu ma przylegająca do niego grobowa kaplica kopułowa ufundowana w 1614 r. - co nie miało precedensu w I Rzeczypospolitej - przez artystę, włoskiego muratora Gaspare Fodygę, osiadłego w Chęcinach. W jej wnętrzu znajduje się wybitne dzieło manierystycznej kamieniarki - ołtarz z ok. 1625 r., wykonany w chęcińskiej pracowni Flamanda Augustina van Oyena, jednego z najciekawszych rzeźbiarzy 1 poł. XVII w. działających na ziemiach polskich.
Zespół kościoła par. pw. św. Bartłomieja Ap. malowniczo położony na zboczu Góry Zamkowej tworzy gotycka świątynia z nowożytną kaplicą pw. Trzech Króli (d. Fodigów) i d. cmentarz w granicach murowanego ogrodzenia.
Orientowany kościół jest trójnawową halą z wyodrębnionym, dwuprzęsłowym prezbiterium wielobocznie zamkniętym, ujętym po bokach przez: od pn. - niską, prostokątną zakrystię i d. skarbczyk, a od pd. – kwadratową, dwukondygnacyjną kopułową kaplicą d. Fodigów, otwartą do nawy bocznej. Przy korpusie znajdują się: na osi, od zach. kwadratowa, dwukondygnacyjna wieża z kruchtą w przyziemiu, a od pn. niskie, prostokątne: d. kaplica pw. św. Mikołaja, kruchta i składzik. Świątynia jest wystawiona z kamienia i cegły, obustronnie wytynkowana i nakryta dwuspadowymi dachami (na nawie głównej z neogotycką wieżową sygnaturką). Jej elewacje są skromne, rozczłonkowane jedynie wydatnymi skarpami (w ściany prezbiterium i zakrystii wmurowano „marmurowe” epitafia z XVII-XIX w., wyk. przez chęcińskie warsztaty kamieniarskie). Prowadzące do niej wejścia akcentują kamienne portale (w fasadzie zach. z parą półkolumn toskańskich, a w kruchcie pn. z pocz. XVII w. z herbem Nowina). Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia kolebkowo-krzyżowe z nałożonymi żebrami ze stiuku (nad nawami i w prezbiterium na filarach o sfazowanych narożach) i kolebkowe (nad zakrystią i kruchtą pn.); oświetlone jest ostrołukowymi oknami. Wejście z prezbiterium do zakrystii podkreśla kamienny portal z XVI wieku. Wśród wyposażenia świątyni godnymi uwagi są m. in.: ołtarz gł. z 1628 r. (uzupełniany w 1. tercji XVIII w., z obrazami z XIX w.), ołtarze boczne z lat 10.-20. XVIII w. (z obrazami z XVII-XX w. autorstwa m.in.: Antoniego Dąbrowskiego, Dory Kondatki i Jana Nittmana,), manierystyczne stalle z lat 30.-40. XVII w. z obrazami o tematyce franciszkańskiej (zakupione w 1820 r. z miejscowego kościoła franciszkanów), ambona wczesnobarokowa z 2 ćw. XVII w., manierystyczne ławki i ława kolatorska z 1 tercji XVII w., „marmurowe” epitafia: Jakuba Żyżańskiego ok. 1643 (wyk. Piotr Oleksy) i Baltazara Januszka (zm. 1724, wyk. nieustalony warsztat chęciński) oraz „marmurowa” chrzcielnica z 2 ćw. XVII w. (wyk. nieustalony warsztat chęciński).
Dwukondygnacyjna wystawiona na planie kwadratu kaplica d. Fodigów jest nakryta kopułą na pendentywach, z kamienną smukłą latarnią. W przyziemiu ma sklepioną kolebkowo kryptę z trumnami rodziny fundatorów, a na piętrze właściwą kaplicę, dostępna ze schodów znajdujących się w nawie bocznej. Elewacje obiektu są skromne, osadzone na wydatnych kamiennych cokołach. Wejście do kaplicy, umieszczone na wysokości 1 m ponad posadzką nawy bocznej, podkreśla ostrołukowa, profilowana archiwolta na konsolach. Wnętrze zabytku jest artykułowane poziomo profilowanymi gzymsami (podkopułowy „marmurowy” ma inskrypcje). Na pendentywach znajdują się 4 dekoracyjne kartusze z 1614 r. z gmerkiem G. Fodigi i herbem jego żony- Zuzanny z Grodzanowskich (wyk. A. van Oyen z warsztatem), a na zach. ścianie wymalowano polichromię ukazującą Pokłon Trzech Królów z lat 10.-20. XVII wieku. Czaszę kopuły podzielono promieniście ułożonymi, stiukowymi żebrami. Wyposażenie kaplicy stanowią manierystyczne: epitafium Fodygów z 1614 r., kamienny ołtarz św. Krzyża z ok. 1625 r., (oba wyk. A. van Oyen z warsztatem) i barokowe figury śś. Jana i Marii z 2 ćw. XVII wieku.
Dawny cmentarz kościelny o współcześnie urządzonym wnętrzu jest otoczony tynkowanym murem kamiennym z trzema kamiennymi bramkami. Wejście pn. poprzedzają wielopoziomowe schody prowadzące do miasta. W połowie ich biegu znajduje się kamienny pomnik z krzyżem, wystawiony ok. 1918 r. staraniem ks. Teodora Czerwińskiego, miejscowego proboszcza.
Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z proboszczem.
Źródło: zabytek.pl
Obecny kościół jest budowlą czternastowieczną, co dowodzą wyniki współcześnie przeprowadzonych przy nim badań architektonicznych. Uważa się, iż powstał z fundacji Władysława Łokietka przed 1325 r., w związku z lokacją Chęcin na prawie magdeburskim. Rzekomo w 1350 r. Kazimierz Wielki nakazał jego rozbudowę; w 1380 r. po raz pierwszy w źródłach odnotowano funkcjonującą przy nim parafię, nie ulega jednak wątpliwości, że erygowano ją znacznie wcześniej (przed 1325 r. ?). Po 1554 r. świątynię objęli kalwiniści. W ich rękach była krótko, bowiem po pożarze w 1582 r. odbudowano ją kosztem ks. Bartłomieja Grazimowskiego. Najpewniej w ciągu kolejnych lat prowadzono przy niej dalsze prace budowlane, skoro została konsekrowana dopiero w 1603 roku. Ponownie była uszkodzona przez ogień w 1605 r. w wielkim pożarze miasta. W latach 1607-14 staraniem proboszcza chęcińskiego ks. Andrzeja Popowskiego miejscowy warsztat muratorski Gasparo i Sebastiano Fodigów dokonał gruntownego remontu kościoła, któremu wówczas nadano formę okazałej „gotycyzującej” trójnawowej hali ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. W 1614 r. Gaspare i Zuzanna z Grodzanowskich Fodiga ufundowali przy nim grobową kaplicę. Prace przy niej wykonali lokalni artyści, w tym murator Andrzej Snoch i rzeźbiarz A. van Oyen. W 1625 r. poświęcił ją abp Henryk Firlej. Najpewniej również w tym czasie wymianie podlegało wyposażenie świątyni, co zakończono w 1628 r. wraz konsekracją nowego ołtarza głównego dokonaną przez bpa Remigiusza Koniecpolskiego. Kolejny raz kościół został uszkodzony w 1657 r. przez wojska siedmiogrodzkie. Prawdopodobnie konieczne naprawy wykonano przy nim już w latach 60. XVII wieku. Generalny remont przeprowadził przy nim dopiero ks. Andrzej Andzelowski, proboszcz chęciński w latach 1707-1746. Najpewniej również z osobą tego duchownego należy wiązać wykonanie w latach 10.-20. XVIII w. nowych ołtarzy bocznych. W kolejnych dziesięcioleciach stan świątyni stale się pogarszał, dlatego ponownie była odnawiania w latach 1828-40. Przy okazji tych prac w latach 1837-1839 obniżono dach i nadbudowano zach. kruchtę, tworząc w ten sposób piętrową dzwonnicę. Wysiłek ten zniweczyła wichura z 1843 r., która poważnie uszkodziła dach. Niestety, mimo starań nie udało się szybko znaleźć potrzebnych na naprawę funduszy, dlatego w 1850 r. zamknięto kościół dla wiernych. Odremontowano go dopiero w latach 1855-1873 staraniem proboszcza ks. Tomasza Batorskiego. Wówczas również wystawiono nową sygnaturkę, odnowiono wyposażenie i wystrój obiektu. Ponownie, tym razem jego wnętrze, odnowiono w latach 90. XIX w. (wtedy przemalowano polichromię w kaplicy Fodigów), a na przeł. XIX/XX wymieniono w nim część obrazów ołtarzowych. W 1928 r. przekształcono zachodnią fasadę. W kolejnych dziesięcioleciach świątynia i jej wyposażenie były kilka razy poddawane pracom konserwatorskim, m.in.: w latach 1956-61, 1995, 1998-99 (odwodniono plac kościelny). Dopiero jednak w latach 2008-2011 przeprowadzono tu gruntowne zabiegi restauratorskie, połączone z badaniami architektonicznymi i konserwatorskimi, a także z odtworzeniem schodów i kraty do kaplicy Fodigów.
Źródło: zabytek.pl
