Zamek królewski w Chęcinach

Ruiny zamku królewskiego położone na kulminacji wydłużonego wzgórza o spadzistym stoku południowym i łagodnym północnym, z możliwym dostępem od wschodu i zachodu.

Od strony północnej u stóp wzgórza zostało założone otwarte miasto, lokowane przed r. 1295. Zamek wzniósł w końcu XIII w. namiestnik króla czeskiego Wacława, biskup Jan Muskata, któremu w r. 1306 Władysław Łokietek nadał zamek na własność. Po r. 1311 zamek był znowu w rękach Łokietka i, jak można przypuszczać, dokończono wówczas jego budowę, wprowadzając od strony wschodniej obok wieży wysunięty budynek zwany dziś kaplicą, zapewne przeznaczony na skarbiec królewski, który w r. 1318 mieścił się na zamku. W l połowie XIV w. na zamku mieszkał często Władysław Łokietek i odbywały się liczne zjazdy rycerskie. Prawdopodobnie był rozbudowywany za Kazimierza Wielkiego, o czym mogą świadczyć nadbudowy ceglane na wieżach i znalezione fragmenty rzeźbiarskie. W XV w. w zamku niejednokrotnie trzymano znaczniejszych więźniów i jeńców wojennych.
Można przypuszczać, że na przełomie XV i XVI w. powstał tzw. zamek niższy, położony na zachód, poniżej zamku właściwego, gdzie według lustracji z r. 1569 została wywiercona głęboka studnia. Około r. 1576 na zamku właściwym wzniesiono nowe budynki, przebudowano wielki dom, przejazd bramny oraz wprowadzono krużganki dookoła dziedzińca. Po pożarze w r. 1607 zamek został odbudowany, a po r. 1622 brama zamkowa otrzymała bogaty portal barokowy. W r. 1657 zamek zniszczyli Szwedzi, ale odbudowany dotrwał do końca XVIII w., następnie opuszczony popadł w ruinę. Roboty konserwatorskie zostały wykonane w 2 połowie XIX w. i w latach 1946-48.

W zachowanych ruinach wyraźnie występuje podział na zamek właściwy i zamek niższy. W zamku właściwym zachował się wieloboczny zarys murów obwodowych oraz dwie kamienne wieże cylindryczne z nadbudową ceglaną. W części wschodniej stoją mury skarbca i fragmenty umocnień bramnych. Od północy rysują się mury budynku mieszkalnego, tzw. wielkiego domu. W niższym zamku oprócz murów obwodowych dotrwała trzecia wieża zamkowa, zbudowana na planie czworobocznym w północno-zachodnim narożniku, oraz fragmenty budynku z furtą w murze zachodnim. Zamek był zbudowany z miejscowego wapienia; zachowa! ślady późniejszych tynków. W części wschodniej zamku właściwego występuje również czerwony piaskowiec, którego zastosowanie można wiązać z przebudową na przełomie w. XVI i XVII.

Prace badawcze architektoniczno-archeologiczne, prowadzone w latach 1959-61 przez Katedrę Historii Architektury Polskiej Politechniki Wrocławskiej, pozwoliły na ustalenie zarysu zamku pierwotnego oraz etapów jego rozbudowy.

Pierwotny zamek ma plan nieregularny zbliżony do wieloboku, przystosowany do rzeźby terenu. Od strony południowej jest prosty odcinek muru, do którego dochodzi wieloboczny zarys murów obwodowych. Z dwóch stron zagrożenia są dwie cylindryczne wieże w linii murów. Od północy znajdował się jednotraktowy budynek mieszkalny, tzw. wielki dom, którego pomieszczenia piwniczne odkryto w r. 1960. Fragmenty żeber oraz wspornika wskazują na istnienie sklepień w wyższej kondygnacji. Wjazd do zamku prowadził od wschodu przez most drewniany ponad fosą i przez bramę znajdującą się obok wschodniej wieży, której fragmenty zostały odsłonięte w r. 1960. Można przypuszczać, że budynek przeznaczony zapewne na skarbiec został wzniesiony w czasie budowy zamku, zmieniając tym samym pierwotne założenie przestrzenne. Dostęp od zewnątrz do tego budynku był utrudniony przez pozostawienie w stanie nienaruszonym występu skalistego grzbietu. Od strony zachodniej broniła zamku wieża strażnicza.

W drugim etapie powstał zamek niższy i wzmocniono obronę wejścia przez wprowadzenie przedbramia. Trzeci etap łączy się z ukształtowaniem dziedzińca zamku pierwotnego przez wprowadzenie krużganków na arkadach wspartych na skarpach, odkopanych podczas badań, oraz budynku w części zachodniej. Zamek właściwy był połączony z dziedzińcem zamku niższego przez bramę z brukowaną równią pochyłą. Można z całą pewnością twierdzić, że kaplica zamkowa w r. 1520 mieściła się nad przejazdem bramnym przy wieży wschodniej. Według przekazów ikonograficznych z r. 1778 zamek był wówczas otynkowany, dom mieszkalny miał dwie kondygnacje, a na wieżach wznosiły się hełmy barokowe. Wyniki badań pozwoliły opracować pełny projekt zabezpieczenia ruin oraz ich turystycznego zagospodarowania.

Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974

• Gliński W., Hadamik Cz.: Zamek w Chęcinach - zarys problematyki badawczej...
• B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
• I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
• L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
• R. A. Sypek: Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, TRIO 2003
• Przewodnik PASCAL - Małopolska na weekend
• Kaczyńscy Izabela i Tomasz, Polska. Najciekawsze zamki, 2003
• Sypek Agnieszka i Robert, Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003