Gród Birów w Podzamczu

Na Górze Birów znajduje się niezwykle bogate, wielokulturowe stanowisko archeologiczne. Osada, a później gród, usytuowane w tak korzystnym dla człowieka miejscu obronnym, funkcjonowały tu nieprzerwanie od schyłkowego paleolitu po średniowiecze.

Góra Birów to obecnie najciekawsze turystycznie grodzisko typu skalno-wyżynnego z reliktami wałów odcinkowych.

Na podstawie prowadzonych badań archeologicznych udało się dość dokładnie ustalić wygląd dawnego założenia obronnego wybudowanego w tym miejscu a znanego pod nazwą „Wilcza Szczęka”.

Ze względu na fakt, że szczyt wzgórza został uformowany przez naturę w ten sposób, że w większości otaczają go ostańce skalne tworzące niedostępne z dołu urwiska, to miejsce z natury posiada cechy wysoce obronne. Potężne bloki skalne otaczające wolną przestrzeń nie tylko chroniły zabudowę drewnianą grodziska ale również ich szczyt stanowił świetny punkt obserwacyjny.

Szczyt wzgórza był zatem fortyfikowany jedynie w częściach niezabezpieczonych przez ostańce skalne poprzez zamykanie wałem odcinkowym wolnej przestrzeni między skałami. Dotyczyło to przede wszystkim południowo-wschodniego stoku wzgórza. Przebiegał tędy najdłuższy odcinek wału. Wejście na teren warowni znajdowało się po przeciwnej północno-zachodniej stronie i prowadziło pod górę pomiędzy tworzącymi rodzaj błędnika progami skalnymi, których dopełnienie stanowiły krótkie odcinki wałów. Skały układają się tutaj w rodzaj naturalnego przedbramia czy barbakanu dodatkowo utrudniającego zdobycie warowni.

Średniowieczne umocnienia na szczycie góry miały formę wału odcinkowego o konstrukcji kamienno-drewniano-glinianej. Na jednym odcinku, po stronie północno-zachodniej, zastosowany został mur kamienny na zaprawie wapienno-piaskowej. W południowo-wschodnim narożniku założenia obronnego stwierdzono ślady bliżej nieznanego obiektu, mającego być może formę dużej konstrukcji drewnianej, powiązanej z wałem zamykającym teren warowni od strony południowej. Brak śladów zabudowy na majdanie wskazuje na występowanie zabudowy jedynie u podnóża wałów co miało zwiększać bezpieczeństwo tejże zabudowy.

Badania archeologiczne

• Pierwsze prace archeologiczne rozpoczął w 1990 roku Błażej Muzolf. Już badania powierzchniowe otoczenia Góry Birów pozwoliły stwierdzić znaczne ilości materiału łużyckiego.

Pierwszy sezon objęty badaniami sondażowymi obejmującymi osadę na polach u podstawy ostańca oraz wykopy na stoku góry pozwoliły ustalić, że oprócz łużyckiego stanowiska ustalonego na V okres epoki brązu i okres halsztacki, istniała tu wcześniej osada kultury pucharów lejkowych z neolitu.

• Badania w wykopie od strony południowo-zachodniej, w miejscu gdzie na szczyt można dostać się przez szczelinę skalną, pozwoliły dokonać jeszcze bardziej ciekawego odkrycia. Zidentyfikowano tam relikt muru kamiennego łączonego zaprawą wapienną. Przypuszcza się, że miało to na celu uniemożliwienie wejścia na szczyt, a istnieją również przypuszczenia, że pierwotnie mogła w murze znajdować się furta. Wokół znaleziono sporo ceramiki z XIII i XIV w.
• Poniżej materiały kultury łużyckiej i fragmenty ceramiki kultury ceramiki sznurowej.
• Wykopy na stoku od strony południowej odkryły materiały łużyckie, fragmenty obtaczanych naczyń zasobowych z późnego okresu rzymskiego (III–IV w.) oraz ułamki naczynia obtaczanego i grot strzały z zadziorami o skręconej szyjce z wczesnego średniowiecza.
• W 1991 roku kontynuowano badania na szczycie ostańca. Udało się zidentyfikować linię przebiegu umocnień zbudowanych z drewna, kamienia i gliny. Były to wały odcinkowe, które jak ustalono spłonęły w gwałtownym pożarze. Okazy jakie tu znaleziono (m. in. fragmenty ostróg z gwiaździstym bodźcem, sierpy, groty strzał i bełtów, zgrzebła, noże, klucze, fragmenty zbroi kolczej, okucia i inne narzędzia) pozwoliły datować okres funkcjonowania grodu na późne średniowiecze (XIII w.), a zniszczenie nastąpiło w 1 połowie XIV w. Znaleziono dużo fragmentów ceramiki kultury łużyckiej datowanych na okres halsztacki C i D. Rzadkość stanowią znalezione również tu dwie fibule kultury przeworskiej (brązowa z ornamentowym kabłąkiem i nóżką oraz druga z żelaza).

Uzupełnieniem tych znalezisk były fragmenty ceramiki siwej, a najstarszymi znaleziskami ze szczytu Góry Birów okazały się krzemienne sercowate grociki i fragmenty kamiennych i krzemiennych siekier (zaklasyfikowane jako pochodzące z kultury pucharów lejkowatych lub ceramiki sznurowej).

1. W tym samym roku u podnóża góry w lesie zlokalizowano kilka małych nasypów ziemnych, które po przebadaniu okazały się być pozostałością po wczesnośredniowiecznych kurhanach. Wiadomo zatem było, że całe założenie stanowiska składało się zatem z czterech części: 
   
   • grodziska,
   • osady i pracowni krzemieniarskich na szczycie ostańca,
   • rozległej wielokulturowej osady u podnóża skały,
   • cmentarzyska kurhanowego na południe od góry i schronisk oraz jaskiń masywu skał Góry Birów.
2. W 1992 roku przebadano m. in. jaskinie i schroniska. Podczas prac archeologicznych w „przelotowej" jaskini znaleziono m. in. fragmenty poroży reniferów, kości niedźwiedzia jaskiniowego oraz narzędzia krzemienne i ułamane zakończenie kościanego szlifowanego ostrza (datowane na schyłek paleolitu).

Drugim miejscem badań były kurhany. Dwa z trzech przebadanych zbudowane były w całości z piasku, natomiast trzeci sypany był warstwowo (rozpoznano 7 różnych warstw). Jednak najbardziej interesujące było ułożenie niejako przykrycia kamiennego tego kurhanu, które ułożono na kształt zbliżony do dwóch trójkątów stykających się w środku kurhanu swoimi wierzchołkami. W jednym z kurhanów odkryto również ślady małego nie obstawionego paleniska, natomiast w żadnym z nich nie stwierdzono szczątków ludzkich. W archeologii znane są podobne przypadki świadczące o pochówku nakurhanowym stosowanym ok. VII i VIII w.

Trzecim miejscem prowadzenia badań był ponownie szczyt Góry Birów. Przebadano prawie połowę wypłaszczenia szczytu i część amfiteatralnie ukształtowanych skał otaczających coś na kształt majdanu. Wśród znalezisk w zdecydowanej przewadze wystąpiły zabytki średniowieczne (m. in. groty strzał i bełtów, sierpy, noże, ostrogi z gwiaździstymi bodźcami, młotki itd.). Na szczególną uwagę zasługuje odkopany na tym terenie hak naciągowy do kuszy i dobrze zachowany srebrny grosz praski Wacława II, bity w latach 1300–1305, a także po śmierci króla aż do 1310 roku.

Do lepszego poznania wyglądu samego grodu miało wpływ odkrycie pozostałości spalonej drewnianej konstrukcji czworobocznej, która prawdopodobnie łączyła się z wałem otaczającym grodzisko od południa zamykając tym samym południowo-wschodni narożnik grodu. Prawdopodobnie zabudowa całego majdanu zlokalizowana była przy samym wale, pozostawiając pusty plac.

Grodzisko obfitowało w przedmioty średniowieczne, z których najcenniejsze to: kościana figurka szachowa ozdobiona na szczycie rozetką, grot oszczepu, cylindryczne kłódki, klucze itd. Przedmioty te datuje się na XIII i 1 poł. XIV w.

Interesujące jest również, że w głównym grzbiecie skalnym Góry Birów znajduje się szczelina, której trzy ściany zostały podkute i spionowane. Powstało w ten sposób pomieszczenie o trzech ścianach, otwarte na majdan grodu. Po przebadaniu hipotetycznego wnętrza stwierdzono występowanie reliktu wylewki z zaprawy wapiennej i drobnego gruzu skalnego. Niestety przeznaczenie tego obiektu pozostaje zagadką. Istnieją jedynie przypuszczenia, że obudowane belkami tworzyło budowlę specjalnego przeznaczenia. Co ciekawe podobnie usytuowany obiekt odkryto w trakcie prac na grodzisku w Skałach Zegarowych koło Smolenia.

Późnorzymska jest natomiast ceramika siwa. Z rzadkich znalezisk tego okresu warto wspomnieć: duże naczynie zasobowe, żelazną fibullę, sztabkowy żelazny nóż, fragmenty kamiennych żaren rotacyjnych, duży paciorek z czarnej masy owinięty białą nicią szklaną, duże dzwonowate ciężarki tkackie.

W okresie kultury łużyckiej osadnictwo na terenie stanowiska na Górze Birów znacznie się rozwinęło. Mieszkańcy zamieszkiwali w domach słupowych zabudowanych w ten sposób, że wydzielony był niewielki wewnętrzny dziedziniec w północno-wschodnim amfiteatralnie uformowanym szczycie wzgórza. Spośród znalezisk zaliczonych do kultury łużyckiej warto wymienić: jajowate naczynia o chropowaconej powierzchni będące prawdopodobnie ofiarą zakładzinową składaną przed rozpoczęciem budowy domu, czerpaki, talerze, miniaturowe naczynia być może zabawki, brązowa szpila o trzech makówkowatych główkach, brązowy grocik strzały typu scytyjskiego, co przy znaleziskach z jaskiń Jury w Ojcowie, Rzędkowicach i Piasecznie może świadczyć o tym, że osada na Górze Birów padła łupem Scytów.

Niewątpliwym rarytasem była znaleziona pozłacana, brązowa, niewielka plakietka z ornamentem przedstawiającym dwie postacie ustawione naprzeciw siebie z uniesionym odpowiednio prawym i lewym ramieniem ku centralnie umieszczonemu przedmiotowi, prawdopodobnie stylizowanemu drzewu życia. Całość otacza perełkowy otok, a występujące w narożnikach otworki sugerują, że była ona naszyta na skórę lub tkaninę. Podobne zabytki znane są z obszaru afgańsko-irańskiego. Wiadomo również, że Scytowie obszywali ubrania metalowymi aplikacjami, a zatem byłoby to pierwsze znalezisko tego typu w Polsce.

Materiały te zostały ostatecznie datowane na okres halsztacki D czyli przełom VI i V w. p.n.e.

Dzięki tak intensywnie prowadzonym badaniom archeologicznym ustalono występowanie aż pięciu horyzontów kulturowo-chronologicznych osadnictwa:

1. schyłek neolitu lub początki epoki brązu,
2. kultura łużycka okresu halsztackiego (być może nawet sięgająca V okresu epoki rzymskiej),
3. okres późnorzymski (II/III–IV w.),
4. wczesne średniowiecze (IX–X w.),
5. średniowiecze (XIII–XIV w.).

Ten fakt oraz materiał jaki tu znaleziono z powodzeniem pozwalaja zaliczyć stanowisko do najcenniejszych na Jurze.

Źródło: peuk.fiiz.pl