Zamek Tenczyn

Ruiny zamku rycerskiego położone na zalesionej górze (403 m n.p.m.), na gruntach wsi Rudno.

Najwcześniejsza wiadomość o Tenczynie pochodzi z r. 1319, kiedy kasztelan krakowski Nawoj z Morawicy, pochodzący z rodu Toporczyków, zakłada wieś Tenczyn. Natomiast pierwsza wzmianka o zamku zjawia się dopiero w r. 1402 w testamencie właściciela, Jana Tęczyńskiego. Można przypuszczać, że budowę zamku rozpoczął około r. 1350 Andrzej syn Nawoja, który pierwszy przybrał nazwisko Tęczyński i był właścicielem 15 okolicznych wsi, dających możliwość podjęcia wielkich inwestycji budowlanych. Ze wzrostem znaczenia i zamożności rodu zamek byl rozbudowywany zarówno w XV jak i w XVI w. Około r. 1570 Jan Tęczyński przebudował zamek i uczynił z niego wspaniałą rezydencję renesansową. Ostatni z rodu Jan Tęczyński, kasztelan krakowski, wprowadził zewnętrzne umocnienia obronne przystosowane do broni palnej. Zamek średniowieczny przekształcony więc został w nowożytny zamek bastejowy z rezydencją. Po śmierci ostatniego z Tęczyńskich, w r. 1638 zamek przeszedł w ręce Opalińskich. Podczas najazdu szwedzkiego został w r. 1656 spalony, po czym odbudowany przez Lubomirskich, następnych właścicieli. Jeszcze w r. 1703 był zamieszkany, ale już w r. 1769 kaplica została zamknięta i zamek ostatecznie opuszczony stal się malowniczą ruiną. W latach 1912 i 1913 podjęto pierwsze prace zabezpieczające ruiny i kontynuowano je w latach powojennych od r. 1949.

Istniejące ruiny na planie nieforemnego wieloboku z narożnymi bastejami i fragmentami attyk renesansowych nigdy nie były badane metodycznie i planowo. Zachowanego opisu zamku z r. 1553 nie można dokładnie zinterpretować bez zestawienia z istniejącymi, a nie zbadanymi reliktami. Jednakże w zespole ruin wyraźnie występują fragmenty murów pierwotnego zamku murowanego na szczycie wzgórza. Można przypuszczać, że z pierwotnego założenia pochodzą mury zamykające zamek od północy i narożna baszta północno-wschodnia, nazywana w XVI w. Dorotą. Nasuwa się przypuszczenie, że zamek pierwotny został założony na planie nieregularnego owalu, tak jak podobne zamki rycerskie powstałe w tym czasie w Małopolsce. Z okresu rozbudowy w XV w. pochodzi zapewne wysoka wieża bramna, nazywana w XIX w. wieżą Nawojową, oraz dwie wschodnie cylindryczne wieże narożne. Przed zamkiem właściwym niewątpliwie już w XV w. istniało przedzamcze, również otoczone murem.

Około r. 1570 zamek właściwy został przebudowany; powstały nowe budynki mieszkalne w części wschodniej i piętrowe krużganki arkadowe wzdłuż trzech skrzydeł mieszkalnych. Od strony zachodniej dziedziniec był zapewne otwarty. W r. 1610 na miejscu starej została wzniesiona nowa kaplica obok wieży bramnej. Na przełomie w. XVI i XVII założono zewnętrzne fortyfikacje bastejowe od strony południowej i wschodniej. Zachowane ruiny dwóch bastei, południowej i zachodniej, wskazują, że były one pięcioboczne, wielokondygnacyjne, miały strzelnice i zwieńczenia attykowe.

Wjazd do zespołu zamkowego prowadził od strony północnej przez wysunięte przedbramie (barbakan) w kształcie rondla i sień przejazdową o długości około 60 m, przesklepioną i opatrzoną strzelnicami w ścianie zewnętrznej. Był to jedyny w Polsce przykład tak ukształtowanego warownego wjazdu na zamek.

Bibliografia: W. Łuszczkiewicz. Zabytki dawnego budownictwa w Krakowskiem. Zesz. 4. Kraków 1867. ? N. Pajzderski. Zamek tęczyński. W: Spraw. Kom. Hist. Szt. T. 8. Kraków 1912. ? S. Polaczek. Powiat chrzanowski. Kraków 1914. ? Katalog zabytków. T. 1, 1953. ? Kornecki. Zamki i dwory obronne.

Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974

• M. Antoniewicz: Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej...
• B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
• R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej
• Krajewski R., Kubiszyn R., Orle Gniazda i warownie jurajskie, 1997
• Sypek Robert, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Almapress 2003
• Kurtyka J., "Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu", Wydawnictwo i Drukarnia "Secesja", Kraków 1997