Zamek Lipowiec

WIEK XIII

Teren, na którym został wzniesiony obecny zamek należał przed połową XIII wieku do potężnego rodu możnowładców Małopolskich-Gryfitów. Około 1242 roku kasztelan krakowski Klemens z Ruszczy - Gryfita odstępuje go drogą pośrednią, biskupowi Prandocie. W ten sposób wzgórze lipowieckie, piętrzące się ponad wsią Babice przeszło na własność biskupstwa krakowskiego. Walory strategiczne wzgórza położonego na pograniczu Ziemi Krakowskiej i Haska należącego od końca XIII w. do Czech, stały się przyczyną powstania tu silnego punktu strażniczego i obronnego. Kontrolował on jednocześnie szlak handlowy z Krakowa na Śląsk, biegnący u podnóża Lipowca.

WIEK XIV

Na przełomie XIII i XIV w. zamek Lipowiec odegrał ważną rolę w czasie walk politycznych prowadzonych przez ówczesnego Księcia krakowskiego Władysława Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą zwolennikiem dynastii czeskiej na tronie polskim. Po opanowaniu przez Łokietka wiekszóści warownych miast i zamków w Ziemi Krakowskiej, którymi zarządzał Muskata, biskup schronił się do Lipowca. Tu bronił się skutecznie przez szereg lat /1306 - 1312/. Z Lipowca Muskata zarządzał swymi okolicznymi dobrami i czynił wypady na posiadłości zwolenników Łokietka. Po ustaniu wewnętrznych walk politycznych, Lipowiec pozostał nadal własnością biskupstwa krakowskiego, odgrywając ważną rolę jako ośrodek gospodarczy posiadłości biskupich na terenie diecezji krakowskiej. Wyniosła kamienna wieża, górująca ponad zamkiem jest świadkiem wspomnianych wydarzeń historycznych, zachowanym do dnia dzisiejszego niemal w całej swej okazałości. Wieża ta wzniesiona przy wjeździe na górny zamek wzmacniała obronę głównej bramy. W obrębie nieznanych nam bliżej zabudowań zamkowych znajdowała się głęboka, kuta w skale studnia, istniejąca obecnie w jednym z parterowych pomieszczeń skrzydła wschodniego.

WIEK XV

W rozbudowie zamku, która miała miejsce w XV w., poważną wie odegrała min. osoba biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, piastującego również jedno z najwyższych stanowisk państwowych - urząd Wielkiego Kanclerza Koronnego. Z biskupem Oleśnickim oraz z jego następcami można wiązać rozbudowę mieszkalnych części zamku, wznoszących się już wówczas na wysokość dwu pięter. Zabudowania te, skupione wokół niewielkiego wewnętrznego dziedzińca, w ogólnym zarysie murów pokrywały się ze stanem aktualnym.

W omawianym czasie nastąpiło również unowocześnienie obronnego systemu zamku, przez przekształcenie wieży przystosowanej dotychczas wyłącznie do użycia broni ręcznej, na wieżę artyleryjska, zgodnie z ówczesnymi wymaganiami sztuki wojennej. Nadbudowie uległy wyższe kondygnacje wieży zachowane do dzisiaj. Tu znajdowały się działa oraz magazyny prochu i amunicji. Strzelnice umieszczono od strony drogi dojazdowej do zamku. Najwyższa kondygnacja wieży, obecnie nieistniejąca, lekko nadwieszona na charakterystycznych kroksztynach opinających gęstym rytmem aktualną jej koronę, wykorzystana była również do użycia broni palnej.

Z wieżą wiązał się integralnie zespół głównej bramy zamkowej, przedbramia oraz mostu, prowadzącego z terenu przedzamcza usytuowanego w pd.-wsch. części wzgórza, u stóp zamku. Modernizację systemu obronnego zamku w l poł. XV w. należy wiązać ze wzmożeniem się w tym czasie walk husyckich przybierających formę ostrych starć zbrojnych. Główną bazą podejmowanych przez husytów wypraw na tereny Małopolski sąsiadujące ze Śląskiem były Gliwice - kwatera zaprzysiężonego wroga biskupa Oleśnickiego, księcia Zygmunta Korybutowicza. W powyższej sytuacji graniczne położenie Lipowca odegrało istotną rolę w toczących się walkach. W omawianym okresie Lipowiec, obok funkcji strategicznych, zaczyna pełnić funkcję więzienia dla winnych, podlegających jurysdykcji biskupiej na terenie Małopolski. Z l1437 r. pochodzi wiadomość o uwięzieniu w lochu wieży zamkowej opata brzeskiego, Mikołaja z Buska, posądzonego o sympatyzowanie z ideologią husycką.

...Tymczasem lud zbrojny księcia Zygmunta...wypadłszy z Gliwic z dziką srogością najechał na klasztor Kartuzów w Lednicy nad Dunajcem na pograniczu Polski i Węgier, w mniemaniu, że tam zachowane były wielkie skarby... Skoro o tym gruchnęły wieści, padł wielki strach na wszystkich... Niebawem doszła wiadomość do Krakowa, gdzie tknięty nią do żywego Zbigniew Biskup Krakowski zawrzał gorliwym zapałem i postanowił tak jawnego gwałtu...nie puścić bezkarnie. Zaczem tego samego dnia i tej nocy... zebrał swoich braci, przyjaciół i domowników, znaczny rycerstwa zastęp..., a nazajutrz po obiedzie wyruszywszy z Krakowa z wojskiem dość licznym i potężnym... przybył do Lipowca chcąc rzeczonym łotrzykom drogę zastąpić. Aliści wnet dowiedział się.,, że widziano pomienionych hultajów.j ak... wyminęli zamek Lipowiec... i dążyli ku Gliwicom. O czym przekonany Zbigniew... wrócił do Krakowa z żalem, że dla jednego obiadu tak wielkie zwycięstwo z rąk wypuścił."

Relacja Jana Długosza o próbie powstrzymania wyprawy Zygmunta Korybutowicza przez Biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.

WIEK XVI

W XVI w. wzrasta znaczenie Lipowca jako więzienia biskupiego. W 1516 r. np. więzieni tu byli bracia Franciszkanie z konwentu Krakowskiego za zabójstwo prowincjała Fontyna. Obok duchownych obwinianych o przekroczenia prawa kanoniczego, przebywali tu również skazani na więzienie głosiciele i zwolennicy ruchu reformacji, szerzącego się powszechnie w pierwszej połowie XVI w. Mnożą się procesy przeciw ?heretykom" i zaostrzają się sankcje karne w stosunku do nowinkarzy. W 1526 r. w Lipowcu przebywał oskarżony o herezję luterską Maciej z Ropczyc. Około 1550 r. uwięziony tu zostaje głosiciel ideologii reformacji Franciszek Stankar, Włoch pochodzący z Mantui, wybitny znawca hebrajskiego i wykładowca tego języka na Akademii Krakowskiej. W czasie pobytu w więzieniu pisze on pierwszy rozdział książki o zreformowaniu kościoła w Polsce. Po szczęśliwej ucieczce z Lipowca, dzięki wydatnej pomocy przyjaciół i swych zwolenników, Stankar kończy rozprawę wydając ją w Krakowie w 1552r. Zostaje ona jednak spalona jako dzieło heretyckie. Z całego nakładu zachowało się do naszych czasów zaledwie kilka kart w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Należy tu dodać, że Franciszek Stankar był jednym z czołowych teoretyków reformacji, z którego poglądami polemizowali wybitni humaniści polscy, tacy jak Marcin Kromer, czy Stanisław Orzechowski. Z okresem reformacji należy zapewne wiązać częściową przebudowę zamku, która zwiększyła ilość pomieszczeń przeznaczonych na cele więzienne. Prawdopodobnie w tym okresie wieża nie była już budowlą wolnostojącą, lecz została włączona w obręb południowego i wschodniego skrzydła zamku. Z omawianym okresem należy również wiązać kolejną modernizacje.

WIEK XVII

Wiek XVII zapisał się w historii Lipowca dwoma wydarzeniami, które w istotny sposób zaważyły na jego dalszych losach.

W sierpniu 1629 r. w zamku wybuchł pożar, zaprószony przez woźniców. Strawił on najpierw drewniane zabudowania gospodarcze, zgrupowane na przedzamczu, przenosząc się następnie na zespół bramny i budynki zamku górnego. Według tradycji uniknęły one całkowitego zniszczenia dzięki czujności przebywającego tu wówczas biskupa Marcina Szyszkowskiego.

W czasie prac nad odbudową zrujnowanych budynków w latach 40-tych XVII w., w okresie pontyfikatu biskupa Jakuba Zadzika, poprawiono również mury obwodowe, wprowadzając nowy element obronny w postaci zachowanego do dziś bastionu, broniącego dostępu na teren przedzamcza od strony wjazdu. Pomimo prób modernizacji systemu obronnego, średniowieczny zamek okazał się jednak zbyt słaby, aby stawić opór nowoczesnej armii szwedzkiej. W dzień po kapitulacji Krakowa, 9 października 1656 r. generał Wirtz zajmuje Lipowiec, obierając go sobie na główna kwaterę. Po upadku kraju rozproszone oddziały polskie rozpoczęły z regularnymi wojskami szwedzkimi słynną ?wojnę szarpaną". Jedna z potyczek miała miejsce pod zamkiem. Stoczył ją w kwietniu 1656r. rotmistrz Kacper Kasprzycki, dowodzący zebranym przez siebie oddziałem piechoty chłopskiej. W lecie 1657 r. Szwedzi ustępując z Lipowca palą zamek.

WIEK XVIII

Dewastacja i spalenie zamku przez Szwedów w 1657r. zapoczątkowały okres jego upadku. Lipowiec nie miał bowiem w tym czasie znaczenia strategicznego punktu nadgranicznego, a jego wartość militarna, jako warowni średniowiecznej była również już niewystarczająca. Ponadto zabudowania zamku górnego nie mogły sprostać nowożytnym wymaganiom wygody i reprezentacji. Powyższe przyczyny spowodowały to, że w czasie odbudowy, która nastąpiła dopiero w latach 20-tych XVIII w. Lipowiec adaptowano tylko na dom poprawy dla duchownych i miejsce odprawiania rekolekcji. Część pomieszczeń zachowała charakter więzienny. Mieściły się one na piętrze skrzydła północnego i zachodniego, gdzie znajdowała się również kaplica zamkowa i sale szpitalne. Parter przeznaczony był na cele gospodarcze. W części pomieszczeń II p. utrzymane zostały apartamenty biskupie. Dla podkreślenia ich reprezentacyjnego charakteru umieszczono w oknach tych pokoi szyby z herbami biskupa Andrzeja Załuskiego, jednego z kontynuatorów odnowienia zamku. W czasie omawianej odbudowy Lipowca nastąpiła równocześnie ostateczna likwidacja zespołu bramnego, połączona z zasypaniem fosy i zniesieniem mostu.

WIEK XIX

Dzieje zamku lipowieckiego w XIX wieku są ilustracją jego ponownego upadku. Po konfiskacie dóbr biskupich w 1789 roku przez władze zaborcze, Lipowiec przechodził kolejno w ręce różnych prywatnych właścicieli. Około 1800 roku groźny pożar niszczy opuszczony zamek. Nieodbudowany i niezamieszkały od tego czasu, pozbawiony dachów, z biegiem lat popadał w coraz większą ruinę. W połowie XIX wieku zaledwie parę pomieszczeń na parterze było użytkowanych, a tylko w kilku oknach pokoi pierwszego piętra znajdowały się szyby.

Na przełomie XIX i XX wieku Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej wystąpiło z inicjatywą konserwacji zamku, która jednak nie została zrealizowana wskutek zdecydowanego sprzeciwu jego ówczesnego właściciela. Malownicza sylweta zamku, górującego ponad okolicą, bogata historia warowni pełniącej jednocześnie funkcję więzienia biskupiego, inspirowały powstanie rysunków obrazujących ówczesny stan budowli. W tym też okresie zamek w Lipowcu stał się po raz pierwszy przedmiotem naukowych zainteresowań historyka sztuki Wł. Łuszczkiewicza.

WIEK XX

Po drugiej wojnie światowej zaistniały warunki umożliwiające podjęcie na szeroka skalę prac konserwatorsko-budowlanych oraz badawczych na terenie całego wzgórza.

W 1959 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków podjął decyzję o konserwacji i przystosowaniu ruin zamku lipowieckiego, jako pierwszego z całego szeregu zabytków architektury obronnej na terenie województwa krakowskiego, do zwiedzania turystycznego, wtaczając go tym samym w nurt życia współczesnego społeczeństwa. Przystąpiono do eksperymentalnej próby takiej ekspozycji ruin, aby ich zwiedzanie stanowiło nie tylko poważne przeżycie estetyczne, ale również zbliżyło i uczytelniło ciekawą i bogatą historię zamku.

Pierwsza faza prac budowlano-konserwatorskich, prowadzonych od 1961 roku przez krakowski oddział Pracowni Konserwacji Zabytków zakończona została w połowie 1968 r. oddaniem społeczeństwu budynku zamku górnego. Konserwacja ta była zadaniem trudnym i odpowiedzialnym, szczególnie wobec generalnego założenia, wykluczającego ukazanie ingerencji współczesnego budownictwa, w celu zachowania malowniczości zespołu zrośniętego w sposób harmonijny z otaczającym go krajobrazem. Takie postulaty wymagały podjęcia szeregu eksperymentalnych, nowych metod konserwatorskich i zabiegów technicznych. W wyniku wszystkich prac nad utrwaleniem i zabezpieczeniem całej struktury budowli uczytelniono pierwotny układ przestrzenny wnętrz, przywrócono połączenia komunikacji poziomej i pionowej, a prace naukowo-badawcze pozwoliły na odczytanie historycznych nawarstwień oraz określenie funkcji poszczególnych pomieszczeń. Równolegle z trwającymi robotami budowlanymi, w 1967 roku przystąpiono do prac badawczych archeologicznych i architektonicznych, prowadzonych w rejonie głównej bramy i przedbramia. Badania te posiadające poważne znaczenie naukowe wzbogaciły naszą wiedzę o zamku. Odsłonięte elementy murów bramnych, obwodowych murów obronnych oraz filary mostu prowadzącego z przedzamcza przedstawiają wysoką wartość z punktu widzenia średniowiecznej sztuki wojennej.

Źródło: Tablice informacyjne przy zamku w Lipowcu

1. M. Antoniewicz: Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej...
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej
4. Krajewski R., Kubiszyn R., Orle Gniazda i warownie jurajskie, 1997
5. Sypek Robert, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Almapress 2003