Zamek Olsztyn k. Częstochowy
54 z 22.10.1947; 257/60 z 04.03.1960; 20/76/A z 20.02.1978
Zamek Olsztyn położony jest ok. 17 km na południowy-wschód od Częstochowy. Znajduje się niemal w centrum wsi Olsztyn i widoczny jest już z oddali ze względu na swoją charakterystyczną wieżę usytuowaną na wzgórzu.
Obecnie ruiny Zamku Olsztyn znajdują się pod opieką Spółki do Zagospodarowania Wspólnoty Gruntowej, powołanej przez wieś Olsztyn. Ruiny zamku są udostępniane do zwiedzania odpłatnie. Opłata przeznaczona jest na renowację ruin zamkowych i rozwój W. G. Olsztyn.
Zamek zbudował około połowy XIV w. Kazimierz Wielki, co podają Janko z Czarnkowa i Długosz. Była to jedna z warowni w systemie obrony granicy od strony Śląska. W r. 1370 Ludwik Węgierski oddał zamek w lenno Władysławowi Opolczykowi. Władysław Jagiełło siłą odebrał zamek dopiero w r. 1396, a w 1 ćwierci XV w. przekazał w dzierżawę Janowi Odrowążowi ze Szczekocin. W latach 1442-57 niejednokrotnie najeżdżali Olsztyn książęta śląscy. Zamek został w tym czasie znacznie rozbudowany w kierunku południowo-zachodnim. Na południe od zamku w r. 1488 założono miasto.
W latach 1540-51 starosta Piotr Opaliński przebudował zamek, zapewne w części północno-wschodniej zamku górnego. W grudniu 1587 r. zamek oblegały wojska pretendenta do tronu polskiego, arcyksięcia Maksymiliana. Załoga pod wodzą Kacpra Karlińskiego nie poddała zamku, który jednak został uszkodzony, na co wskazuje lustracja z r. 1594. W r. 1656 Szwedzi obiegli i zdobyli zamek.
Zamek był siedzibą starostów królewskich, jednakże od połowy XVII w. powoli popadał w ruinę. W r. 1722 ruiny częściowo rozebrano, aby uzyskać materia! na odbudowę spalonego kościoła w Olsztynie. Zachowane ruiny zamku w obecnym stanie łączą się ze skalnym podłożem i stanowią wyraźny akcent w krajobrazie. Badania archeologiczne prowadzone w latach 1959, 1960 i 1969 pozwoliły w ograniczonym zakresie ustalić zarysy tego wielkiego zespołu warownego, składającego się z zamku górnego, dolnego oraz dwóch przedzamczy.
Zamek górny jest najstarszym elementem całego założenia i pochodzi, z XIV w. Był wzniesiony z miejscowego kamienia wapiennego, na planie zbliżonym do czworoboku, zajmował powierzchnię około 500 m2 na najwyższym skalistym wzgórzu. Od strony dostępu w narożu południowo-wschodnim stanęła cylindryczna wieża o wysokości nie przekraczającej 20 m. Obok wieży należy szukać bramy zamkowej. Można przypuszczać, że z przeciwległej strony mały dziedziniec był zamknięty domem mieszkalnym. Poniżej zamku górnego powstał zamek dolny założony na planie nieregularnym na powierzchni przekraczającej 2000 m2, otoczony murem obejmującym również wyniosłą skałkę, na której stanął murowany budynek. Wjazd znajdował się zapewne od południa. Do tego średniowiecznego założenia w XV i XVI w. zostały dostawione od strony południowo-zachodniej dwa przed-zamcza oddzielone murami i fosami. Południowy odcinek murów obwodowych wykorzystał stojące tam skałki wapienne wprowadzając je do linii obrony. Główna wieża na zamku górnym w XV w. została podwyższona do 26 m o ośmioboczną ceglaną nadbudowę. W północno-wschodniej części zamku górnego zapewne na przełomie w. XVI i XVII zbudowano trzykondygnacjową wieżę mieszkalną. Następnie 20 m poniżej stanęła druga wieża mieszkalna, również trzykondygnacjową, której najniższe pomieszczenia łączyły się z jaskiniami ukrytymi w masywie wzgórza zamkowego. Obok tej wieży znajdowała się zewnętrzna brama, której fragmenty fundamentów zachowały się. Zabudowa dwóch przedzamczy, których tylko zarys ogólny można było ustalić, składała się z wolno stojących budynków murowanych, z których niektóre były zagłębione w skalne podłoże.
Zamek w Olsztynie w pierwotnym układzie był typowym założeniem średniowiecznym złożonym z niewielkiego zamku głównego oraz większego przedzamcza. Rozbudowa w XV i XVI w. uczyniła z niego warownię, która oparła się oblężeniu w r. 1587.
Źródło: Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady 1974
| O Maćku Borkowicu, więźniu na zamku w Olsztynie |
| W XIV w. był więźniem w zamkowej wieży. Ten niegdyś dumny pan był j i wojewodą poznańskim i przeciwnikiem centralistycznej polityki króla Kazimierza Wielkiego. Usunięty z piastowanego urzędu, stanął na czele konfederacji. Dotychczas oczerniany, przedstawiany był jako butny możnowładca wichrzący przeciwko królowi. Tymczasem początkowo dążył do zmniejszenia kompetencji starostów królewskich, którzy brutalnie egzekwowali zarówno prawa królewskie, jak i... prywatne. Odpowiedzialny za zamordowanie kasztelana gnieźnieńskiego Beniamina, po rozbiciu konfederacji został skazany na banicję. Po niespełna czterech latach powrócił do kraju. Wkrótce został schwytany i osadzony w zamku olsztyńskim, gdzie zmarł pozbawiony wody i jedzenia. |
| O Kacprze Karlińskim, bohaterskim obrońcy zamku |
| W 1587 r., po nieudanej próbie zdobycia Krakowa, wojska Maksymiliana i Habsburga podeszły przez Siewierz i Koziegłowy pod Olsztyn. Austriacki elekt wezwał załogę zamku do poddania. Dowódcą garnizonu był wtedy Kacper Karliński herbu Ostoja, burgrabia olsztyński, który z rozkazu kanclerza Zamoyskiego obsadził zamek i przysiągł bronić go do śmierci. Żądaniu odmówił. Pierwszy szturm wroga odparty został salwami armat i śmigownic. Wtedy to przed własne wojska Maksymilian kazał , wystawić pochwyconego w okolicznych lasach 6-letniego syna Kacpra. Zadrżeć musiało serce ojca, ale gdy wróg zbliżył się zbyt blisko, pierwszy podpalił lont armatni. Gdy rozwiał się dym, na polu pod zamkiem obok ciał poległych wrogów leżał synek burgrabiego. Zamek został obroniony. |
Źródło: Sypek Robert, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Almapress 2003
- M. Antoniewicz: Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej...
- B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
- R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej
- Krajewski R., Kubiszyn R., Orle Gniazda i warownie jurajskie, 1997
- Sypek Robert, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Almapress 2003
