Jaskinia Wierzchowska Górna

Jaskinia była zwiedzana już w 2. połowie XIX w. Przez wiele lat pozostawała niezabezpieczona i niechroniona, co spowodowało liczne zniszczenia szaty naciekowej. Pierwotny wygląd jaskini jest przedstawiony w pierwszym opisie podziemi sporządzonym przez przyrodnika Wojciecha Jastrzębowskiego, który pisał, że są to dwie groty ?białe i czyste, że wszedłszy do nich z pochodnią, mnóstwo się migocących światełek zabłyszczy [...] od kropel cieknącej wody, która potworzyła bardzo wiele pięknych różnej wielkości sopli" (?Wspomnienia z podróży po kraju", 1853 r.).

Pierwsze badania jaskini podjął hr. Jan Zawisza, właściciel Ojcowa w latach 1871-1873. Rozkopano wówczas namulisko w pobliżu pierwszego otworu. Zawisza wykonał także pierwszy plan jaskini. Z ramienia Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności badania w latach 1884-1886 prowadził archeolog Gotfryd Ossowski. Pod jego nadzorem przekopano namulisko w znacznej części jaskini, wydobyto liczne kości zwierząt jaskiniowych, m.in. niedźwiedzia, hieny, lwa i renifera.

W okresie międzywojennym otwory zasłonięte były drewnianą obudową, a przewodnik pobierał opłatę od zwiedzających.

Na skutek starań Państwowej Rady Ochrony Przyrody jaskinią zaopiekował się w 1933 r. starosta olkuski, ale dopiero w 1966 r. decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej została objęta ochroną jako pomnik przyrody. Otwory wejściowe zamknięto kratami. Po przygotowaniu trasy, na początku lat 70. XX w., udostępniono jaskinię dla turystów.

W 1997 r. znad jaskini oberwał się ogromny głaz. W wyniku tego zdarzenia (największego obrywu skalnego w XX w. na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej) zasypany został największy otwór wejściowy i uległa zmianie trasa zwiedzania jaskini.

Jaskinia Wierzchowska Górna jest drugą po Wiernej najdłuższą z jaskiń jurajskich i 15. pod względem głębokości (25 m). Przestrzenie jaskini tworzą labirynt korytarzy i komór. Uznawana jest za jedną z najciekawszych jaskiń poza Tatrami.

Po obrywie i zasypaniu głównego wejścia (1997 r.) do wnętrza wchodzi się przez mniejszy otwór, prowadzący wprost do Przesmyku Długiego. Przy otworze rosną paprocie zanokcica skalna i zanokcica murowa. Dawniej turyści docierali do największej Hali Wielkiej Dolnej o wymiarach 40 na 10 m i średniej wysokości 5 m. Zimą tworzą się na jej dnie lodowe chłopki, co świadczy o napływie chłodnego powietrza do wnętrza jaskini. Przedłużeniem Hali Wielkiej Dolnej od południa jest Jama Hieny (znaleziono tu zęby tego zwierzęcia). Wejścia do tej partii podziemi strzegą stalaktyt i stalagmit. Wąskie szczeliny, w które przechodzi Jama Hieny, być może mają połączenie z dalszymi, jeszcze nieodkrytymi częściami jaskini.

W środkowej części Przesmyku Długiego odkryto nowe ciągi jaskiniowe, które zostały nazwane Przesmykiem Równoległym. Składają się one z korytarzy biegnących na kilku poziomach, w których występuje piękna szata naciekowa. Tego jednak turyści nie mogą obejrzeć.

Dzisiaj zwiedzający przemierzają kręty Przesmyk Długi, gdzie odnaleziono liczne kości nietoperzy, wyeksponowane w gablocie. Po dojściu do poprzecznego korytarza skręca się w lewo (w prawo znajduje się trzeci otwór wejściowy) i po pokonaniu kilku stopni wchodzi się do Sali z Kotłami, w stropie której widoczne są kotły wirowe znacznych rozmiarów. Na ścianach wytworzyły się różnorodne formy naciekowe. Na wysokości 4 m widoczne są półki - pozostałość po najwyższym i najstarszym piętrze jaskini. Po krętych schodach wchodzi się do najwyżej położonej Hali Wielkiej Górnej, zwanej też Salą Tronową, której wymiary są porównywalne z Halą Wielką Dolną. W komorze tej wystawiono zbiory form naciekowych, szczątków kostnych i skamieniałości jurajskich. Za barierką znajduje się wejście do ciągu jaskiniowego - Czterdziestki (Tunelu Speleologów) o długości 75 m, do której turyści nie mają wstępu. Hala od północy rozgałęzia się - Kostnica i Czapki (nazwa pochodzi od małych wymyć wirowych) nie są jednak dostępne dla zwiedzających.

W kilku miejscach ustawiono figury pradawnych zwierząt zamieszkujących jaskinię: niedźwiedzia, hieny i lwa jaskiniowego.

Ostatnie udostępnione do zwiedzania miejsce stanowi Sala Człowieka Pierwotnego. Jest to najsuchsza i najcieplejsza część jaskini, prawdopodobnie zamieszkana niegdyś przez ludzi pierwotnych, o czym świadczą znaleziska archeologiczne. Urządzono w niej prezentację siedliska ludzkiego z neolitu. Jaskinię opuszcza się tą samą drogą, którą się do niej wchodzi.

W grocie występuje kilka generacji nacieków. Najstarsze utworzyły się już przed tysiącami lat (wiek najstarszego wykopanego nacieku datowany jest na 300 tys. lat), wiele jest ?żywych" form naciekowych, czyli powstających nadal. Te najpiękniejsze, podobnie jak kolonie nietoperzy, ukryte są w niedostępnych zakamarkach jaskini. Większość nacieków na trasie turystycznej jest już ?martwa" i mocno okopcona.

1. Sieradzka-Kasprzak J., Przewodnik po Polsce. Podziemne trasy turystyczne, Wyd.Daunpol
2. Szewczykowie R.I., Jaskinie. Polska, Czechy, Słowacja., Carta Blanca 2009